Андрэй Тіхаміраў - Агульная славянская гісторыя. Навуковыя даследаванні

Можна вылучыць наступныя стадыі язычніцкіх уяўленняў:

1. Культ «ўпіраў (вампіраў) і берагінь» – адухаўляе ўсю прыроду і деливший духаў на варожых і добразычлівых.

2. Культ земляробчых нябесных бостваў «Роду і парадзіх». Гістарычна дзве Парадзіхі папярэднічаюць Роду; гэта былі багіні пладавітасці ўсяго жывога, якія сталі ў далейшым матрыярхальных багінямі аграрнага урадлівасці.

3. Культ Пяруна, які з'яўляўся ў старажытнасці богам навальніцы, маланак і грому, а ў далейшым які стаў бажаством вайны і заступнікам воінаў і князёў. Пры стварэнні дзяржавы Кіеўскай Русі Пярун стаў першым, галоўным бажаством ў княжацка-дзяржаўным кульце 10 ст.

4. Пасля прыняцця хрысціянства ў 988 г. паганства працягвала існаваць, адсунуўшыся на «украіны» дзяржавы.

Свет тагачасных язычнікаў складаўся з чатырох частак: зямлі, двух нябёсаў і падземным-воднай зоны.

У шматлікіх народаў зямля малявалася як круглявы плоскасць, акружаная вадой. Вада канкрэтызавалася або як мора, або жа ў выглядзе двух рэк, абмываецца зямлю, што, можа быць, архаічна і лакальных – дзе б чалавек ні быў, ён заўсёды знаходзіўся паміж якіх-небудзь двух рэк або рэчак, якія абмяжоўваюць яго бліжэйшы сухапутнае прастору. Мяркуючы па фальклоры, славянскія ўяўленні аб моры не мелі закончанага выгляду. Мора дзесьці на краі зямлі. Яно можа быць на поўначы, дзе на шкляных гарах знаходзіцца крыштальны палац Кашчэя Бяссмертнага, бліскучы ўсімі колерамі вясёлкі. Гэта – адлюстраванне найпозняга знаёмства з Ледавітым акіянам і паўночным ззяннем. Мора можа быць звычайным, без гэтых арктычных прыкмет. Тут ловяць рыбу, плаваюць на караблях, тут знаходзіцца дзявочае царства (сарматаў) з каменнымі гарадамі; адсюль, ад марскіх берагоў Змей Гарыныч, увасабленне стэпнякоў, накіроўваецца ў свае налёты на святую Русь. Гэта – рэальнае гістарычнае чарнаморска-азоўскае мора, здаўна вядомае славянам і нават якое насіла часам назву «Рускага мора». Да гэтага мора ад лесастэпавай ўскраіны славянскай прарадзімы або (што тое ж самае) ад паўднёвай ускраіны славянскіх царстваў можна даскакаць «хуткую ездою», як гаварылі ў 16 ст., Усяго толькі за тры дні.

Для язычнікаў быў вельмі важны аграрны аспект зямлі: зямля – глеба, якая нараджае ўраджай, «Маці – сыру – зямля», глеба, насычаная вільгаццю, сілкавальнай карані раслін, «матушка-зямля», з якой звязаны цэлы шэраг абрадаў і загавораў. Тут амаль неадчувальна грань з уяўным падземным казачным светам. Багіняй пладаноснай зямлі-глебы, «маці ўраджай» была Макошь, уведзеная ў 980 г. у пантэон найважнейшых рускіх бажаствоў, як багіня ўрадлівасці.

Неба, ў прамой залежнасці ад сістэмы гаспадаркі, па-рознаму ўспрымалася першабытнымі людзьмі: паляўнічыя палеаліту, якія прадстаўлялі свет нібыта плоскім, одноярусным, ня цікавіліся небам, не малявалі сонца, займаючыся толькі плоскасцю сваёй тундры і жывёламі, на якіх яны палявалі. Паляўнічыя мезаліту, раз'яднаныя на невялікія групы, закінутыя ў бясконцай тайзе, нехаця звярнуліся да яго, да зорак, якія дапамагалі ім арыентавацца ў лясной пушчы падчас працяглага пераследу аленяў. Было зроблена важнае астранамічная назіранне: апынулася, што сярод незлічонай колькасці павольна рухаюцца па небе зорак ёсць нерухомая Палярная зорка, заўсёды якая ўказвае Поўнач.

Неба, ў прамой залежнасці ад сістэмы гаспадаркі, па-рознаму ўспрымалася першабытнымі людзьмі. Прадстаўлення земляробаў аб небе і яго ролі ў прыродзе і ў чалавечым жыцці істотна адрозніваліся ад поглядаў паляўнічых. Калі паляўнічым трэба было ведаць зоркі і вятры, то земляробаў цікавілі хмары («тлустыя», якія садзейнічаюць ўрадлівасці дажджавыя аблокі) і сонца. Непознанность працэсу выпарэння зямной вады, адукацыі аблокаў і туману («росы») прывяла да своеасаблівага прадстаўленні аб пастаянных запасах вады, аднекуль высока над зямлёй, на небе. Гэтая нябесная вільгаць часам, у непрадказальнае час, можа прыняць выгляд хмар і праліцца на зямлю ў выглядзе дажджу, «утучнить» яе і садзейнічаць росту траў і ўраджаю. Адсюль адзін крок да уяўленняў пра гаспадара нябеснай вады, распараджаюцца дажджамі, навальнічнымі ліўнямі і маланкамі. У дадатак да двух архаічным рожаніцам з'явіўся магутны Род, валадар неба і ўсёй Сусвету, вялікі жизнедавец ўдзімаецца жыццё ва ўсё жывое з дапамогай дажджавых кропель.

Сонца таксама было цэнім земляробамі, як крыніца святла і цяпла і ўмова вырастання за ўсё ў прыродзе, але тут быў выключаны элемент выпадковасці, элемент капрызаў чароўнай волі – сонца было увасабленнем заканамернасці. Ўвесь гадавы цыкл паганскіх абрадаў быў пабудаваны на чатырох сонечных фазах і падпарадкаваны 12 сонечным месяцах. Сонца ў выяўленчым мастацтве усімі вякамі было для земляробаў сімвалам дабра, знакам святла, што разганяе цемру. Старажытныя славяне, як і многія іншыя народы, прымалі геацэнтрычнай мадэль свету.