Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

W odróżnieniu od zlatynizowanej szlachty Królestwa, szlachta Wielkiego Księstwa kultywowała język polski jako środek pozwalający jej na odcięcie się od litewskich czy ruskich chłopów. Po roku 1697, gdy język ruski został definitywnie zniesiony jako język oficjalny na dworze Wielkiego Księstwa, supremacja języka polskiego w życiu społecznym i politycznym ostatecznie się ustaliła. Na terenie Królestwa decydująca zmiana nastąpiła dopiero po r. 1795, kiedy mocarstwa rozbiorowe usunęły łacinę z pozycji oficjalnego języka, próbując wprowadzić w jej miejsce język rosyjski lub niemiecki. W tej sytuacji językowi polskiemu narzucono rolę, do której nigdy nie pretendował. Zamiast jak dotychczas dzielić, stał się potężną siłą jednoczącą. Łączył szlachtę z chłopstwem, kierując jednych i drugich ku wspólnemu dziedzictwu kulturowemu. Jednoczył katolików z niekatolikami. Wiązał spolonizowaną szlachtę litewską, która we wczesnym okresie wydała prawie wszystkich swych genialnych pisarzy, z rolnikami z Poznańskiego, z asymilowanymi Żydami miejskimi, profesorami z Krakowa, wieśniakami ze Śląska i Pomorza, z mieszkańcami Warszawy. Bezkarnie przekraczał wszystkie granice i szybko stał się nośnikiem wszelkich tych idei i uczuć, które władze tak usilnie starały się zdławić. Dla tych, którzy nadal sprzeciwiali się skutkom rozbiorów, stał się „językiem wolności”. I rzeczywiście, z upływem czasu został kamieniem probierczym polskiej przynależności narodowej. W wyraźnym odróżnieniu od świata anglojęzycznego, gdzie nacjonalizm irlandzki, szkocki, australijski czy amerykański miał mniejszy związek z językiem, rodziny, które przestawały mówić po polsku, przestawały też być uważane za Polaków. „Ojczyzna” znaczyła teraz tyle, co język”. Używając słynnego zwrotu ukutego przez Juliana Tuwima, była to „Ojczyzna—polszczyzna” [17] Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego. Warszawa 1974, s. 797, zwłaszcza część III: Doba nowopolska. Patrz także A. P. Coleman, Language as a factor in Polish Nationalism, „Slavonic and East European Review”, XIII (1934), nr 37, s. 155—172. .

Język polski stał się furtką dla powstającej poza oficjalnym obiegiem literatury i niezależnych interpretacji historii. W okresie romantyzmu obie te dziedziny znalazły silne poparcie w panującej modzie intelektualnej tej epoki. Pod piórem Adama Mickiewicza (1798—1855), Juliusza Słowackiego (1809-49) i Zygmunta Krasińskiego (1812—59) polska poezja i dramat rozkwitły jak nigdy dotąd.

Autorzy ci powiązali typowe romantyczne obsesje cierpienia, strachu, rozłąki i śmierci ze specyficzną tematyką narodową. Obcemu czytelnikowi uprawiany przez nich rodzaj mesjanizmu może się czasem wydać śmieszny czy nawet „niemoralnie pyszny”. A jednak ich uczucia — jako wygnańców — były autentycznie szczere, ich wiedza na temat publiczności czytelniczej dokładna, a ich mistrzostwo słowa — najczystszej próby. Ponadto dzieła ich bynajmniej nie ograniczały się do mesjanistycznych porywów. Poematy Mickiewicza zawierają ty leż elementów klasycystycznych, co romantycznych, a jego epickie arcydzieło, Pan Tadeusz (1834), pełne jest lirycznej pogody, zdolnej przemówić absolutnie do wszystkich.

Ludzie ci — pionierzy współczesnego polskiego piśmiennictwa — sprawili, że literatura polska dziewiętnastego wieku szybko stworzyła równie mocne tradycje i równie obszerny i zróżnicowany cenny dorobek, co szerzej znane kultury Niemiec i Rosji, a może i całej zachodniej Europy. Poczynając od tego czasu, literatura polska potrafiła zaspokajać potrzeby narodu zawsze wtedy, kiedy tej zdolności brakowało polskiej polityce [18] Z ogólnych przeglądów literatury polskiej XIX wieku należy wymienić pracę Juliana Krzyżanowskiego Dzieje literatury polskiej. Warszawa 1969; z prac w języku angielskim: Manfred Kridl, Survey of Polish Literature and Culture, Haga 1956, i Czesław Miłosz, A History of Polish Literature, Londyn 1969. .

Historia Polski odnosiła największe sukcesy w dziełach artystycznej wyobraźni. W świecie literatury istotną rolę odegrał Julian Ursyn Niemcewicz, który już w okresie przed trzecim rozbiorem zdobył sobie pozycję uznanego pisarza i który po powrocie z Ameryki w 1807 r. wiele uwagi poświęcał tematyce historycznej.

Jego Śpiewy historyczne , po raz pierwszy wydane w 1816 r. w formie tekstu z muzyką i ilustracjami, stały się jedną z najpopularniejszych książek stulecia. Zapoczątkował on także modę na historyczne powieści w stylu Waltera Scotta. Jego powieść Dwaj panowie Sieciechowie (1815) jest godna uwagi ze względu na pełen sympatii stosunek autora do problemu różnicy pokoleń w życiu szlachty, Lejbe i Sfora (l821) — ze względu na satyryczny portret Żydów wyznających chasydyzm oraz apel o wzajemną asymilację Polaków i Żydów, Jan z Tęczyna (1825) wreszcie — ze względu na pełen życia obraz dworu Zygmunta Augusta. Pod piórem Józefa Ignacego Kraszewskiego (1812—87) powieść historyczna przerodziła się w masową produkcję. W ciągu swego niesłychanie płodnego literacko życia Kraszewski napisał ponad pięćset książek, w których poruszał dosłownie wszystkie aspekty przeszłości Polski. Na bohaterów swych powieści wybierał chłopów równie często co szlachtę i żołnierzy; w wieku dojrzałym zaś zafascynowały go współczesne problemy związane z walką wyzwoleńczą i działaniem konspiracyjnym, które nabrały aktualności w związku z wybuchem powstania styczniowego.

W ciągu ostatnich dziesięciu lat życia Kraszewski napisał dwudziestosześciotomowy cykl powieści, stanowiących chronologiczny przegląd wydarzeń od czasów prehistorycznych ( Stara baśń , 1876) po osiemnasty wiek (powieść Saskie ostatki , 1890). Dokonał tego niezwykłego dzieła, mimo iż w 1883 aresztowano go w Berlinie pod zarzutem zdrady stanu, a następnie więziono w zamku magdeburskim. Zmarł w Szwajcarii, w momencie, gdy jego literacki spadkobierca, Henryk Sienkiewicz (1846—1910), kończył swe arcydzieło: Trylogię (1883—88), które stało się szczytowym osiągnięciem polskiej literatury masowej. W oczach polskich czytelników rycerskie opowieści Sienkiewicza o wojnach kozackich z lat pięćdziesiątych XVII w. czy o walkach z zakonem krzyżackim w czasach średniowiecza ( Krzyżacy , 1900) były równie wspaniałe co Quo vadis? (1896) — powieść, która przyniosła pisarzowi światowy rozgłos. W tym samym okresie krakowski dramaturg i malarz Stanisław Wyspiański (1869—1907) wykorzystał scenę teatralną dla przedstawienia tematyki wyzwolenia narodowego w serii niezwykle barwnych, ekscentrycznych i symbolicznych dramatów historycznych. W Warszawiance (1898), Lelewelu (1899), Legionie (1900), Kazimierzu Wielkim (1900), Wyzwoleniu (1903), Bolesławie Śmiałym (1903) i Zygmuncie Auguście (1907), a przede wszystkim w Weselu (1901), przywołującym historyczne wspomnienia mieszkańców Galicji, i w Nocy listopadowej (1903), fantastycznej wizji wybuchu powstania w 1830 r. — stworzył Wyspiański szereg obrazów o bez porównania silniejszej wymowie i o wiele bardziej godnych zapamiętania niż wszelkie dokumenty i zapiski historyczne. W dziedzinie malarstwa należy wymienić Jana Matejkę (1838—93), który poświęcił późniejsze lata swojego życia na stworzenie cudownie tendencyjnej serii bohaterskich scen historycznych. Ogromne płótna przedstawiające Bitwę pod Grunwaldem, Hołd pruski i protest Rejtana, podobnie jak Poczet królów polskich (1890—92), znane są każdemu polskiemu dziecku. W świecie muzyki najpocześniejsze miejsce zajął Stanisław Moniuszko (1819—72), który czerpał obficie ze źródeł historii i sztuki ludowej, tworząc rozległy repertuar oper i pieśni, cieszących się ogromną popularnością. Wszyscy ci artyści znajdowali licznych wielbicieli i naśladowców, którzy dążyli do osiągnięcia takich samych celów i mieli takie same zainteresowania. Jak u wszystkich patriotów, miłość do kulturowego i historycznego dziedzictwa ojczystego kraju górowała u nich nad wszelkimi skrupułami w kwestii obiektywizmu czy wierności faktom. Wystarczyło im przekonanie, że historia Polski nie może popaść w zapomnienie, a jej nieżyjący bojownicy i bohaterzy winni być żywym źródłem natchnienia. Ich sukces okazał się istotnie tak wielki, że poetyckie, pełne i entuzjazmu stanowisko wobec historii nadal pozostaje wśród Polaków zjawiskiem częstszym niż postawa krytyczna, refleksyjna czy analityczna. W polskiej tradycji wizerunek historyczny okazał się czymś o wiele bardziej przekonywającym niż historyczne fakty [19] C. Backvis, Polish Tradition and the Concept of History, „Polish Review”, VI (1961), s. 125; M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i historia. Warszawa 1978. .