Norman Davies - Boże Igrzysko. Tom II

Wojsko Polskie jest gotowe odpowiedzieć na atak ZSRR wkroczeniem na teren NRD, co z kolei naruszyłoby istniejący stan równowagi, zagrażając obecności Rosjan w całej Europie Środkowej. Uznano by, że przywódca sowiecki dokonał aktu przemocy na bratniej partii, a mit jedności w obozie sowieckim zostałby bezpowrotnie unicestwiony. Wobec tego Chruszczow trochę się powściekał, a potem się uspokoił. W pewnym momencie, kiedy w napadzie elokwencji zaczął się rozwodzić na temat niewdzięczności Polaków w stosunku do milionów poległych podczas wojny Rosjan, którzy „oddali życie za wolność Polaków”, Gomułka miał mu przypomnieć, że „Polacy sami też dobrze wiedzą, jak się umiera za ojczyznę”.

W gruncie rzeczy, Chruszczow i Gomułka nie mieli powodów do waśni. Obaj byli starymi komunistami z krwi i kości, zwolennikami prostych i bezpośrednich metod postępowania.

Każdy z nich na swój sposób starał się usunąć najbardziej rażące absurdy stalinizmu. Po trwającej dwa dni dyskusji wybór Gomułki został ostatecznie zatwierdzony. Rokossowski i jego ekipa mieli wrócić do ZSRR. PZPR miała objąć kontrolę nad Rzecząpospolitą Ludową bez bezpośredniego nadzoru Moskwy. Sowieccy przywódcy musieli uszanować polską drogę do socjalizmu — pod warunkiem, że nie zostanie narażona na szwank jedność całego bloku. W ten to sposób w październiku rozkwitła polska wiosna. Partia osiągnęła dojrzałość, potwierdziła własną niezależność i uwolniła kraj od stalinizmu; od tej pory nieprzerwanie rządzi krajem aż do dziś [537].

Okres komunizmu narodowego przyniósł Polsce dwadzieścia lat względnej stabilizacji, nie przyniósł jednak żadnych definitywnych rozwiązań palących problemów politycznych i gospodarczych. Partia przeszła trudną szkołę sztuki rządzenia i musiała porzucić co wymyślniejsze ze swoich ideologicznych ekstrawagancji. Począwszy od roku 1956, zaczęły się powtarzać poważne kryzysy polityczne: w latach 1968, 1970 i 1976.

Objęciu władzy przez Gomułkę towarzyszyły gorzkie oskarżenia i wzajemne pretensje wśród rywalizujących ze sobą w łonie partii frakcji. Mimo że sowieckie marionetki zostały odesłane do domu, stalinowcy rodzimego chowu, z Zenonem Nowakiem na czele, dalej tworzyli silną, choć nieco stonowaną w działaniu, klikę. Grupa ta — znana od tego czasu jako „natolińczycy”, od nazwy miejscowości Natolin, gdzie spotykali się w dawnym pałacu Branickich — weszła w otwarty konflikt ze zwolennikami Gomułki, którym przyklejono etykietę „rewizjonistów”.

Wewnętrzna walka pomiędzy frakcjami trwała przez długie miesiące. Natolińczycy próbowali odwrócić wymierzone przeciwko sobie ataki, rzucając oskarżenia pod adresem licznych Żydów, którzy jako członkowie partii prosperowali w czasie stalinowskiego reżimu. Szeptana kampania pod hasłem „wyrzucić Abramowiczów” przyniosła pewną liczbę drobnych incydentów [538]. Po stronie przeciwnej podjęto zdecydowaną próbę pozbycia się Piaseckiego i jego eksfaszystów oraz stłumienia działalności PAX-u. Listopadowy numer radykalnego dziennika polskiej inteligencji, „Po prostu”, demaskował PAX jako organizację „uprawiającą metody mafii” oraz ślepy kult wodza. Na tym froncie jednak nie nastąpiły żadne zmiany. Mimo ogólnej wrzawy Piasecki trzymał się mocno, prawdopodobnie w wyniku tajnej kampanii radzieckiej na rzecz ukochanego polskiego pupilka KGB. Za to i za inne wykroczenia „Po prostu” zostało zamknięte. W styczniu 1957 roku nieznani sprawcy porwali szesnastoletniego syna Piaseckiego, Bogdana, kiedy wracał do domu ze szkoły. Jego okaleczone ciało znaleziono potem w jakiejś opuszczonej piwnicy.

Proces „destalinizacji” utrzymywał się w obrębie ściśle wytyczonych granic. Opracowano nową ordynację wyborczą, która — według słów Gomułki — miała „pozwolić ludziom wybierać, a nie tylko głosować”. W wyborach powszechnych z 20 stycznia 1957 roku wyborcom przedstawiono listę 722 kandydatów, w tym także bezpartyjnych, ubiegających się o 459 mandatów. Ale listę tę przygotowała — jak zawsze dotąd — partia; nie było żadnej możliwości, aby PZPR mogła przegrać. Front Narodowy, przechrzczony na Front Jedności Narodu (FJN), utrzymał kierowniczą rolę i zachował kontrolę nad życiem politycznym kraju. Komisja Prac Ustawodawczych rozpoczęła ważne zadanie stworzenia nie istniejących dotąd właściwych podstaw prawnych dla życia publicznego. Uchwalono szereg ważnych praw — kodeks administracyjny (1961), kodeks rodzinny (1965) i kodeks karny (1969). Nie próbowano jednak zbyt energicznie ograniczać nieokiełznanych swobód partii. Reżim Gomułki był niewątpliwie bardziej ludzki, bardziej elastyczny, bardziej niezależny i bardziej popularny od poprzedniego. Ale ci zagraniczni obserwatorzy, którzy oczekiwali, że Gomułka w jakiś sposób „zliberalizuje” Rzeczpospolitą Ludową na wzór zachodnich demokracji, mieli się gorzko rozczarować.

W sprawach dotyczących bloku sowieckiego polska partia zajmowała na ogół stanowisko lojalne i ortodoksyjne. Zabezpieczeniem dla jej niekonformistycznej polityki wewnętrznej musiała być ostentacyjnie lojalna postawa wobec ZSRR.

Ale bezpośrednio po wydarzeniach października 1956 roku, kiedy Republika Węgierska przeżywała to, czego Polsce ledwo udało się uniknąć, Polski Czerwony Krzyż posyłał na Węgry lekarstwa i krew, nie zważając na protesty ze strony władz uczestniczącej w interwencji Republiki Czechosłowackiej. Podczas Zgromadzenia Ogólnego ONZ 21 listopada 1956 roku delegacja polska wstrzymała się od głosowania nad wnioskiem potępiającym interwencję sowiecką na Węgrzech; był to jedyny akt nieposłuszeństwa na przestrzeni całych trzydziestu lat przynależności Polski do tej organizacji [539].

Natomiast w kwestii międzynarodowego rozbrojenia Polska podjęła szereg doniosłych inicjatyw. 2 października 1957 roku, podczas Zgromadzenia Ogólnego ONZ, minister spraw zagranicznych PRL, Adam Rapacki (1909—70), wystąpił z propozycją utworzenia strefy bezatomowej na terytorium Polski, Czechosłowacji i obu republik niemieckich — był to tak zwany „plan Rapackiego”. W trzy lata później, podczas piętnastego Zgromadzenia Ogólnego ONZ, przedstawiono plan Gomułki: propozycję zamrożenia zbrojeń nuklearnych na tym samym obszarze.

Oba te plany, podobnie jak ich liczne warianty, które przez sześć czy siedem lat regularnie powracały na forum ONZ, były oczywistym wyrazem dążeń Polski do powstrzymania zbrojeń i rozładowania napięć w Europie Środkowej. Była to także ze strony bloku sowieckiego wyraźna próba podważenia obronności Niemiec Zachodnich. Po roku 1964, kiedy Pakt Warszawski zdobył pozycję równorzędną z NATO, centrum uwagi przeniosło się z rozbrojenia na starania bloku sowieckiego, zmierzające do zwołania ogólnoeuropejskiej konferencji bezpieczeństwa i współpracy, znane pod hasłem „detente”.

Na płaszczyźnie polityki wewnętrznej w latach 1961—68 Gomułka stopniowo tracił szacunek i rozmach polityczny, jaki osiągnął w 1956 roku. W latach sześćdziesiątych dążenia kraju do samowystarczalności — zwłaszcza w dziedzinie rolnictwa — natrafiały na szereg trudności. Obiecywany wzrost stopy życiowej wciąż następował zbyt powoli. Członkowie aparatu partyjnego ostentacyjnie demonstrowali własny dobrobyt, wzbudzając niechęć zwykłych obywateli. Pierwszy sekretarz otoczył się ścisłym gronem bliskich współpracowników, stopniowo tracąc kontakt z opinią publiczną zarówno w łonie samej partii, jak i w szerszych kręgach społeczeństwa. W odpowiedzi na neostalinowskie pokrzykiwania dochodzące z ZSRR po upadku Chruszczowa w 1964 roku zaostrzono cenzurę, a w polityce kulturalnej ponownie doszła do głosu ortodoksyjna komunistyczna ciasnota poglądów. Studenci, intelektualiści i młodsi członkowie partii, nie należący do żadnej frakcji i znani jako „technokraci” — wszyscy przeżywali gorycz frustracji i rozczarowania. Natomiast za kulisami dawne frakcje — szczególnie „partyzanci” generała Moczara, późniejszego ministra spraw wewnętrznych — prowadzili wichrzycielskie intrygi.