Міхаіл Галдзянкоў: Забытая Першая сусветная вайна

Але ён меў абмежаваны нацыянальны характар: 31 студзеня 1915 года злучэнні легіёна былі падпарадкаваны не армейскім уладам, а Варшаўскаму генерал-губернатару, а ў сакавіку атрымалі нумары звычайных апалчэнскіх дружын і конных сотняў; уся афіцыйная карэспандэнцыя і іншыя дакументы вяліся выключна па-расійску. Тым не менш, салдаты і афіцэры вельмі добра паказалі сябе ў баях вясны — лета 1915 года. Гэта не засталося незаўважаным, і на падмурку легіёна 1 верасня 1915 года пачынаецца фарміраванне Польскай стралковай брыгады.

На Заходнім фронце ў 1916 годзе жаўнеры брыгады прадэманстравалі мужнасць у баях з немцамі. У гэты цас Царства Польскае ўжо было цалкам акупавана арміямі Германіі і Аўстра-Венгрыі. Апярэджваючы далейшыя дзеянні Расіі, манархі Вільгельм І і Франц Іосіф падпісалі маніфест аб стварэнні пад сваім пратэктаратам на занятых землях Польскага каралеўства. Польскія легіёны павінны былі быць вывыдзены з падпарадкавання аўстра-венгерскай арміі і перафарміраваны ва ўзброеныя сілы каралеўства — так званая Польска Сіла Збройна ці Польскі вермахт. Царская Расія павінна была зрабіць крок у адказ, і камандуючы Паўднёва-Заходнім фронтам генерал ад кавалерыі Аляксей Брусілаў даў дазвол на разгортванне Польскай стралковай брыгады да дывізіі. Відавочна, Брусілаў разумеў, што Расія знаходзіцца на мяжы вычарпання сваіх вайсковых рэзерваў, і стаў на абарону ідэі прыцягвання да баявых дзеянняў нацыянальных злучэнняў, у прыватнасці, палякаў. З мэтай пераўтварэння будучую Польскую стралковую дывізію размясцілі ў Кіеўскай вайсковай акрузе. Як уласна ў Кіеве фарміравалі і Чэхаславацкі легіён з ваеннапалонных, якія перайшлі на бок Расіі.

Лютаўская рэвалюцыя 1917 года зблытала ўсе карты: ужо 16 сакавіка 1917 года з’явілася адозва Часовага ўрада, у якой было прызнана права палякаў на стварэнне ўласнай дзяржавы з усіх трох частак былой Рэчы Паспалітай. Дэкларацыя Петрагарадскага савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў, выдадзеная раней, проста казала аб праве Польшчы на поўную незалежнасць.

Такім чынам, рэвалюцыйная Расія адмовілася ад права на кіраванне Польшчай, і перш за ўсё, з той прычыны, што фактычна страціла гэтае права пасля акупацыі Царства Польскага Цэнтральнымі дзяржавамі ў 1915 годзе. У спаборніцтве за сімпатыі палякаў расійцы значна абышлі Германію і Аўстра-Венгрыю. І сапраўды, улетку 1917 года камендант польскіх легіёнаў у складзе аўстра-венгерскай арміі — дарэчы кажучы, так не ператвораных ва ўзброеныя сілы Польскага каралеўства — Юзэф Пілсудскі, не бачачы больш нагод ваяваць на баку Германіі і Аўстра-Венгрыі за вызваленне Польшчы, расфарміраваў свае часткі.

Рэвалюцыя ў Расіі закранула ўсе аспекты жыцця жаўнераў Польскай стралковай дывізіі — у штодзённым жыцці распаўсюджваецца польская мова, нацыянальная сімволіка. У сакавіку 1917 года размешчаныя ў Кіеве падраздзяленні дывізіі прымаюць удзел у парадзе войск кіеўскага гарнізона, выкарыстоўваючы польскі гімн і сцягі, пад якімі палякі змагаліся супраць царскай Расіі ў 1789–1794, 1830–1831, 1863–1864 гадах. Польскія ўланы дасягнулі ўвядзення прысягі не на вернасць Расіі, але з уласным тэкстам, які казаў аб незалежнасці і аб’яднанні Польшчы; спецыяльны тэкст прысягі напрыканцы красавіка 1917 года планавалі ўвесці для ўсіх салдат Польскай дывізіі.

На з’ездзе салдат дывізіі ў красавіку 1917 года ў Кіеве была выпрацавана дэкларацыя, якая тлумачыла новыя мэты вайны — аднаўленне незалежнасці Польшчы на ўсіх землях, для чаго неабходна было стварыць армію, якая б ваявала на баку Антанты. Менавіта Польская стралковая дывізія павінна была стаць асновай такой арміі.

Яшчэ да рэвалюцыі меркавалі, што злучэнні дывізіі будуць несці гарнізонную службу ў гарадах вызваленага Царства Польскага, а ўланскі эскадрон, разгорнуты да палка, стане коннай гвардыяй.

Ператварэнне Польскай стралковай дывізіі ў армію задавольвала рэвалюцыйныя ўлады. У сакавіку 1917 года ваенны міністр меў план утварэння польскай арміі на тэрыторыі Расіі, які прадугледжваў забеспячэнне Польскай стралковай дывізіі артылерыяй і тэхнічнымі падраздзяленнямі, стварэнне другой дывізіі для далейшага іх аб’яднання ў корпус. З гэтай мэтай пры Генеральным штабе была арганізавана Ваенная камісія для фарміравання польскіх частак, якую 30 красавіка ўзначаліў камандзір стралкоў генерал-маёр Тадэвуш Былеўскі.

У другой палове 1917 года адбываюцца важныя змены ў становішчы польскіх нацыянальных частак у складзе расійскай арміі. Ідзе працэс утварэння саюзаў жаўнераў-палякаў, якія бяруць за мэту арганізацыю польскіх узброеных сіл і барацьбу за незалежнасць краіны. Першае Аб’яднанне вайсковых палякаў з’явілася ў Петраградзе 24 сакавіка 1917 года, а ў хуткім часе падобныя арганізацыі былі створаны і ў гарнізонах іншых гарадоў (Масква, Кіеў, Мінск, Рыга, Ржэў і інш.).