Міхаіл Галдзянкоў - Забытая Першая сусветная вайна

Ва ўсялякі іншы час гэты тэракт наўрад ці выклікаў бы маштабную вайну з удзелам усёй Еўропы, часткі Азіі, Паўночнай і Паўднёвай Амерык. Але ўлетку 1914 года ўвесь свет быццам чакаў нагоды, зручнага моманту для яе пачатка. І дачакаўся.

Цар цынічна спрабаваў назваць гэтую вайну Другой Айчыннай, але савецкія гісторыкі больш дакладна назвалі яе імперыялістычнай.

Такімі, імперскімі і антынароднымі, па-сутнасці, былі ўсе войны. Нават Вялікую Айчынную вайну ў перыяд з верасня 1939 года па канец чэрвеня 1941 года, калі Сталін і Гітлер дзялілі паміж сабой Еўропу, можна смела назваць імперыялістычнай. Але ў народзе Першая сусветная вайна прыжылася як Германская, нягледзячы на тое, што ваяваць давялося не з адной Германіяй.

На жаль, за 74 гады савецкай улады пра гэтую вайну, у якой прыняла ўдзел каля 5 мільёнаў расійскіх салдат і афіцэраў, пісалі рэдка, сціпла і мімаходзь, толькі ў кантэксце аповедаў пра Кастрычніцкую рэвалюцыю 1917 года і «зняважлівага, але неабходнага Брэсцкага міру». Гэтая вайна, якой прысвячалі творы выбітныя еўрапейскія пісьменнікі свайго часу Эрых Марыя Рэмарк («На Заходнім фронце без перамен»), Эрнэст Хемінгуэй («Бывай, зброя!»), Яраслаў Гашак («Прыгоды ўдалага ваякі Швейка») і іншыя, у СССР дзіўным чынам не адзначылася ніводнай сур’ёзнай працай ані ў літаратуры, ані ў кіно, нягледзячы на тое, што на франтах прысутнічала вялікая колькасць пісьменнікаў і паэтаў, на той момант ужо вядомых, ці тых, што ў будучыні сталі знакамітымі: Аляксей Талстой, Мікалай Гумілёў, Бенедыкт Ліўшыц, Аляксандр Блок, Аляксандр Купрын, Міхаіл Зошчанка, Валянцін Катаеў, Канстанцін Паўстоўскі і іншыя. І няхай М. Шолахаў, М. Гумілёў, Б. Пастарнак, К. Паўстоўскі і А. Талстой закраналі гэтую тэму, але зноў жа фрагментарна, хучэй у кантэксце Грамадзянскай вайны Савецкай Расіі.

І некаторыя сучасныя аўтары і даследчыкі да гэтай пары ўпэўненыя, што тэма Першай сусветнай нецікавая. Гэта даволі дзіўна чуць ад навукоўцаў. Цікавых ці нецікавых войнаў увогуле не бывае. Бываюць проста войны, якія варта даследваць.

Што мы наогул ведаем пра тую вайну, пра яе бітвы і яе герояў?

Памятаючы вялікую колькасць герояў Вялікай айчыннай вайны, ці можам мы назваць хаця ж аднаго-двух з Першай сусветнай. Верагодна, людзі старэйшага ўзросту спачатку прыгадаюць паветраны таран Несцерава ды відавочна міфалагізаваны Брусілаўскі прарыў. Дарэчы, чым ён скончыўся? — тыя, хто аб гэтым прарыве хаця б нешта чуў, да гэтай пары так пытаюць. Магчыма, хтосьці глядзеў фільм «Чырвоны барон» пра знакамітага нямецкага лётчыка Рыхтгофена… Іншыя скажуць: «Ну, маўляў, гэта ж не наш, а нямецкі ас». Хаця, якая розніца, таксама ж герой вайны. На гэтым, напэўна, усё. Але, ёсць яшчэ дзве падзеі той вайны, значныя для расійскай гісторыі: забойства Распуціна ў 1916 годзе і пераварот 1917 года. Іх, зрэшты, савецкія гісторыкі настойліва не звязвалі з Першай сусветнай вайной. Не звязваюць і зараз. І дарэмна.

Нягледзячы на вялікі аб’ём літаратуры, прысвечанай забойству Грыгорыя Распуціна і Кастрычніцкай рэвалюцыі (перавароту), у якой гэтыя гучныя падзеі разглядаліся і працягваюць разглядацца па-за кантэкстам Першай сусветнай вайны, яны, тым не менш, з’яўляюцца яе неад’емнай часткай, кулуарамі гэтай вайны, вынікам шпіёнскай працы бакоў, якія супрацьборнічалі. Забойства Распуціна — вынік паспяховай працы брытанскай контрразведкі, у той час як рэвалюцыя ў кастрычніку 1917 года — поспех нямецкай. Зрэшты, падрабязней аб гэтым далей.

У прынцыпе, забыццё, у якім савецкая гістарыяграфія пакінула Першую сусветную вайну і якое па інэрцыі працягваецца да нашых дзён, цалкам можна палтумачыць: для Расіі ані ў царскі перыяд, ані ў савецкі ў гэтай вайне не было нічога слаўнага. Гісторыкі ж ніколі не любілі «кепскія» ці «нецікавыя» войны.

Так, напрыклад, зусім «забылі» зімовую вайну 1808–1809 гадоў супраць Швецыі за Фінляндыю, «забылі» шэраг «кепскіх» бітваў Паўночнай вайны, у якіх на галаву было разбіта колькасна пераважаючае войска Пятра, «забылі» захопніцкую вайну 1654–1667 гадоў супраць Рэчы Паспалітай і шэраг іншых… Правальную экспедыцыйную акцыю Суворава ў Альпах зрабілі геройскай, а здрадзіўшага рускай зямлі Аляксандра Яраславіча ўвогуле абвясцілі святым, прыдумаўшы яму Неўскую бітву, якой увогуле не было.

Вось і Першая сусветная падалася савецкім гісторыкам нехлямяжай і «кепскай», але фальсіфікаваць яе ніяк не атрымлівалася, бо гэта была занадта ўжо «свежая» гісторыя. Жывыя сведкі абсмяюць. Хаця цар і на самой справе вельмі няўклюдна ўступіў у гэтую непатрэбную Расіі вайну, ганебна праваліўшы наступленне на немцаў і загубіўшы мноства салдат, а Ленін яшчэ больш ганебна з яе выйшаў.