Міхаіл Галдзянкоў - Забытая Першая сусветная вайна

На працягу вясны — лета 1917 года аб’яднанні вайскоўцаў-палякаў з’явіліся амаль пры кожнай вайсковай частцы, злучэнні, гарнізоне, а таксама былі створаны армейскія і франтавыя аб’яднанні. Яны былі пазапартыйнымі арганізацыямі, але траплялі як пад уплыў правых (нацыянальныя дэмакраты — эндэкі), так і левых (Польская сацыялістычная партыя, Сацыял-дэмакратыя Каралеўства Польскага і Літвы) палітычных сіл. Улада афіцыйна не прызнавала аб’яднанні, і іх існаванне ў 1917 — пачатку 1918 года мела паўлегальны характар. З мэтай узгаднення дзеянняў усіх гэтых арганізацый, а таксама для ўпэўнівання камандавання ў неабходнасці стварэння асобнай Польскай арміі на тэрыторыі Расіі, было вырашана правесці агульны з’езд.

Першы з’езд Аб’яднанняў вайсковых палякаў адбыўся 26 мая — 9 чэрвеня (7–22 чэрвеня на новым стылі) у Петраградзе. На першым жа паседжанні 384 делегаты з усіх франтоў, Польскай стралковай дывізіі і Польскага ўланскага палка абралі ганаровым старшынёй з’езда Юзэфа Пілсудскага — тым самым было даказана, што палякі розных краін і палітычных арыентацый маюць адзіную мэту — стварэнне незалежнай Польшчы. Аднак, на працягу паседжанняў з’езда адпаведна стаўлення да пытання ўтварэння польскай арміі вылучыліся тры плыні — правіца, цэнтр і лявіца. Першыя выступалі за стварэнне Польскай арміі на тэрыторіі Расійскай дзяржавы з правам на незалежнае ад расійскага камандаванне; цэнтр выказваўся за падпарадкаванне польскіх злучэнняў галоўнаму расійскаму камандаванню; левыя былі катэгарычна супраць стварэння нацыянальных частак, змагаючыся за пашырэнне дэмакратыі ў войску і заканчэнне вайны ўсялякімі сродкамі.

Пасля доўгіх спрэчак, шэрага правакацый і застаўлення залі паседжанняў некалькімі прадстаўнікамі лявіцы, 8 чэрвеня было прынята рашэнне аб стварэнні Польскіх узброеных сіл для барацьбы з Германіяй і Аўстра-Венгрыяй, падпарадкаваных галоўнаму камандаванню расійскай арміі. Таксама было вырашана стварыць два органы — Польскі вайсковы выканаўчы камітэт і Цэнтральнае ўпраўленне Аб’яднаных вайсковых палякаў, якія разам склалі Галоўны польскі вайсковы камітэт. Гэты камітэт, вядомы як Начполь, быў, па сутнасці, сурагатам улады і кантроля грамадства над арміяй, утварэнне якой было яго асноўнай мэтай. На чале Начполя ўстаў прапаршчык Уладзіслаў Рачкевіч, будучы прэзідэнт Польшчы ў эміграцыі (1939–1947 гг.).

У той жа час лявіца стварыла ўласны Галоўны камітэт Аб’яднанняў вайсковых палякаў, адзначыўшы такім чынам раскол у польскім вайсковым руху, які стаў сур’ёзнай перашкодай на шляху да ўтварэння баяздольнай арміі. Між іншым, «левы» камітэт падтрымаў старшыня Часовага ўраду А. Керанскі, які з гэтай прычыны не легалізаваў Начполь. Аднак у хуткім часе Вярхоўны галоўнакамандуючы генерал ад інфантэрыі Лаўр Карнілаў выказаў згоду на ўтварэнне аднаго польскага корпуса ў раёне Мінск — Бабруйск, з чым быў вымушаны пагадзіцца А. Керанскі. Новае польскае злучэнне ўзначаліў выпускнік Акадэміі Генштаба генерал-лейтынант Юзэф Доўбар-Мусніцкі.

Адначасова з гэтым меркавалася стварыць асобны корпус і на Украіне. Але пасля «выступлення» генерала Л. Карнілава справа стварэння новых польскіх злучэнняў доўга тапталася на месцы.

Масавую агітацыю супраць уступлення салдат у Польскі корпус вялі прыхільнікі левых палітычных партый. Негатыўны ўплыў на вылучэнне жаўнераў-палякаў аказвалі таксама бальшавіцкія агітатары, якія працавалі ў вайсковых частках. Дзейнасць рэвалюцыйных агітатараў у рэзервовым палку Польскай стралковай дывізіі (пазней — корпуса) ў Белгарадзе мела негатыўныя наступствы для фарміравання польскіх частак у Расіі. Пад уплывам палітыкаў салдаты адмаўляліся выконваць загады генерала Ю. Доўбар-Мусніцкага, у верасні 1917 года арыштавалі сваіх афіцэраў, усталявалі выбарнасць пасад, і ў лістападзе 1917 года абвясцілі полк «1-м Польскім рэвалюцыйным палком».

Бальшавіцкі пераварот у Петраградзе 25 кастрычніка / 7 лістапада істотна змяніў умовы ўтварэння польскіх частак. Было скінута ранейшае вайсковае камандаванне, але легітымнасць новапрызначанага Вярхоўнага галоўнакамандуючага прапаршчыка Мікалая Крыленкі большасць вайскоўцаў не прызнавала, у тым ліку і палякі. На працягу яшчэ некаторага часу польскія часткі ахоўваюць Стаўку Вярхоўнага галоўнакамандуючага генерал-лейтынанта Мікалая Духоніна, але пасля забойства яго салдатамі палякі перастаюць падпарадкоўвацца Стаўцы.

Пасля бальшавіцкага перавароту на тэрыторыі былой імперыі ідзе працэс стварэння новых польскіх злучэнняў. У снежні 1917 года на Румынскім фронце ў раёне горада Сарокі на добраахвотнай аснове сфарміраваны 2-гі Польскі корпус, на чале якога стаў генерал-лейтынт Сільвестр Станкевіч. Па ініцыятыве Начполя таксама ў снежні 1917 года арганізаваны Інспектарат польскіх узброеных сіл на Украіне, які ўзначаліў генерал-лейтынант Яўгені дэ Хенінг-Міхаэліс. У яго задачы ўваходзіла кіраванне працэсам стварэння 2-га і 3-га Польскага карпусоў.