Міхаіл Галдзянкоў - Забытая Першая сусветная вайна

У дысанансе з красамоўнымі выступленнямі цара былі лісты з фронта, якія перахоплівала вайсковая цэнзура. Вось вытрымкі толькі з некаторых:

Больш за ўсё прыгнячае, што нашымі старымі салдатамі камандуююць выскачкі-афіцэры. Салдатаў яны не разумеюць, папікаюць імі, а клопату не заўважна.

У нашай роце ніякага парадку, паўротны — прапаршчык з салдатаў — увесь час быў на весцы і піў.

Усё начальства за дробныя ўчынкі біе па мордзе, вось такое вось нашае жыццё — горш за сабак.

Фарміраванне ніжэйшага каманднага складу таксама адбывалася вельмі некваліфікавана. Незавершанасць рэформы вайсковай адукацыі прывяла да таго, што калі пасля пачатку вайны амаль увесь падрыхтаваны прафісійны касцяк афіцэрскага корпусу быў выбіты ў аперацыях 1914–1915 гадоў, тых, хто павінны быў камандваць людзьмі ў баі, пачалі падбіраць літаральна з вуліцы, сярод студэнтаў і служачых, выключна паводле адукацыйнага крытэрыя і прапускаць праз трохмесяцовую школу прапаршчыкаў.

Камплектаваліся ж школы прапарчыкаў прыдатнымі да воінскай службы людзьмі з вышэйшай і сярэдняй адукацыяй, студэнтамі і ўвогуле ўсялякімі асобамі, якія скончылі хаця б павятовую ці вышэйшую пачатковую вучэльню.

Апроч таго, менавіта ў тыя гады з’явілася практыка пераводу ў афірэры ніжэйшых чыноў за баявыя заслугі непасрэдна на перадавой, без праходжання спецыяльных курсаў.

Але, як высветлілася, адукаваныя студэнты, старанныя чыноўнікі і простыя салдаты і унтэры, якія ўмеюць добра чысць вінтоўку, трапна страляць, зухавата казыраць начальству, далёка не заўжды мелі галоўную для афірэра здольнасць кіраваць людзьмі і весці іх за сабой. Не маючы як заслужэць аўтарытэт у вачах салдацкай масы, шмат хто з такіх «эрзацафіцэраў» пачынаў ужываць кулакі ў якасці асноўнага аргумента ў дыскусіі з падначаленымі.

Менавіта тады, калі пасля лютага 1917 года з’явіліся салдацкія камітэты і Саветы салдацкіх дэпутатаў, тыя, каго яшчэ ўчора білі па мордзе, зараз ужо самі пачалі лупцавць афіцэраў і нават забіваць іх. Ці магла перамагчы такая армія? Не, хіба толькі раздушыць ворага вялізным натоўпам салдатаў, якіх у Расіі ва ўсе часы не шкадавалі, і, як казаў у 1812 годзе князь Остэрман-Талстой, нюхаючы ля бярозы табаку і гледзячы, як французы з блізкай адлегласці расстрэльваюць яго рэзерв: «Стаяць і паміраць». Як там у С. Волкава? «Страты для Расіі былі значна менш адчувальнымі, чым для іншых краін…»

Яшчэ ў пачатку праўлення Мікалая ІІ, 30 сакавіка 1895 года, на Спецыяльнай нарадзе па пытанні аб японска-кітайскай вайне начальнік Галоўнага штаба генерал-ад’ютант Обручаў празорліва прадказваў:

Для нас у вышэйшай ступені важна ні пад якім выглядам не ўвязвацца ў вайну… Нам давялося б ваяваць у дзесяці тысячах вёрстаў з культурнай краінай, ў якой 40 міліёнаў насельніцтва і даволі развітая прамысловасць. Увесь рыштунак Японія мае ў сябе на месцы, у той час як нам прыйшлося б здалёк дастаўляць кожнае ружжо, кожны патрон…

Аднак цар не паслухаў мудрых словаў свайго вядучага ваеннага спецыяліста, які калісьці вучыў яго вайсковай статыстыцы. Ён больш верыў патрыятычным карыкатурам у газетах, на якіх Расія паказвае маленькаму японцу велізарны кулак. На жаль, цар, гэты галоўны стратэг Расійскай імперыі, мысліў тымі ж катэгорыямі газетных карыкатур.

Абвастрэнне ў стасунках з Японіяй здарылася ўжо ў пачатку ХХ стагоддзя, калі адстаўны ротмістр Безабразаў, стаўшы ў 1903 годзе статс-сакратаром, лабіраваў развіццё здабычы лесу на памежных з Расіяй тэрыторыях басейнаў рэк Туманган і Амнакан. Гарантаваць паспяховую рэалізацыю яго ідэі, на думку прамыслоўцы, павінны былі… расійскія рэгулярныя войскі. І гэта выклікала заканамерны пратэст з боку шэрага азіяцкіх дзяржаў. У рэгіёне прысутнічала мізэрная колькасць расійскіх вайскоўцаў, але для эскалацыі канфлікта гэтага было дастаткова. Быць можа, Мікалай ІІ вырашыў распачаць вайну з Японіяй цалкам абдумана, кіруючыся неабходнай разведвальнай інфармацыяй і старанна спланаваўшы яе верагодны ход? Дзе ж там!

Напрыканцы снежня 1903 года ўся разведвальная інфармацыя казала аб тым, што Японія цалкам завяршыла падрыхтоўку да вайны і чакае толькі зручных для атакі абставінаў.

Аднак, нават пасля таго, як генерал-ад’ютант Безабразаў уцягнуў цара ў правальную вайну, Мікалай ІІ прызначае яго камандуючым гвардзейскімі атрадамі за талент… расказваць анекдоты.

У пачатку ХХ стагоддзя на першы план пачалі выходзіць тэхнічныя сродкі вядзення вайны. А для гэта было неабходна адпаведнае павышэнне адукацыі асабовага складу арміі. Напярэдадні Першай сусветнай вайны Расія выдаткоўвала велізарныя сродкі ўласна на патрэбы вайсковага ведамства, у той час як на народную асвету прызначалася толькі 4,6 % гадавога бюджэту. Як наступства, да пачатку вайны ў Расіі 61 % прызыўнікоў былі непісьменнымі, цёмнымі масамі, у той час як у Германіі — толькі 0,04 %, у Англіі — 1 %, у Францыі — 3,4 %. Самай малаграматнай краінай Еўропы была, як ні дзіўна, Італія — 30 % непісьменных прызыўнікоў. Але Расія, як бачна, тут ішла наперадзе ўсёй Еўропы.