Gilbert Chesterton: Krótka historia Anglii

Słusznie czy niesłusznie, ten romans pasował Brytanię na długie wieki na kraj z przeszłością rycerską. Kraj ten był niegdyś zwierciadłem, w którym przeglądało się rycerstwo całego świata. Ten fakt, czy też to urojenie, ma ogromne znaczenie dla wszystkich dalszych spraw, a w szczególności dla sprawy barbarzyńców. Legend tych, jak również niezliczonych innych legend miejscowych, nie możemy dziś dojrzeć poprzez gąszcz ludowych baśni, które z nich wyrosły. Tym trudniejsza z tym sprawa dla poważnego współczesnego umysłu, że ojcowie nasi czuli się jeszcze bliscy tych opowieści i pozwalali sobie z nimi na różne poufałości. Zapewne wiersz:

Gdy dobry król Artur rządził naszym krajem,

Był to szlachetny król,

Ukradł trzy garnce mąki jęczmiennej…

jest znacznie bliższy tonacji prawdziwie średniowiecznej niż arystokratyczne dostojeństwo Tennysona. Na tle tych dziwactw wyobraźni ludowej należy pamiętać o jednej jeszcze sprawie, a powinni pamiętać o niej szczególnie ci, którzy chcieliby opierać się wyłącznie na dokumentach, nie zwracając w ogóle uwagi na tradycję. Wprawdzie skutki dawania wiary wszystkim babskim opowieściom byłyby niesamowite, byłyby jednak mniej niesamowite niż błędy wynikające z dowierzania dowodom pisanym tam, gdzie jest ich zbyt mało. A przecież wszystkie źródła pisane odnoszące się do pierwszych okresów naszych dziejów zmieściłyby się w małej książeczce. Jest w nich bardzo niewiele szczegółów, a żaden nie został objaśniony. Fakt zaś podany w oderwaniu od innych, bez klucza współczesnej myśli, może wprowadzić w znacznie gorszy błąd niż jakakolwiek bajka. Znać słowo napisane przez archaicznego skrybę, nie mając pewności, co on miał na myśli, może doprowadzić do skutków dosłownie wariackich. Tak więc np. nie byłoby mądrze rozumieć dosłownie opowieść, że św. Helena nie tylko pochodziła z Colchester, lecz była również córką starego króla Cole’a 2 2 Zgodnie ze starą angielską rymowanką, król Cole w środku nocy zażądał fajki i trzech skrzypków, aby mu przygrywali. . Takie rozumienie nie byłoby jednak bardzo niemądre, a w każdym razie byłoby mniej niemądre niż niektóre wnioski wyprowadzane z dokumentów. Mieszkańcy Colchesteru na pewno czcili św. Helenę i mogli mieć króla imieniem Cole. Według poważniejszego opowiadania, ojciec świętej był karczmarzem, jedyny zaś wzmiankowany na piśmie czyn Cole’a — mieści się zupełnie w ramach tego zawodu. Byłoby to jednak znacznie mniej niemądre niż wywnioskowanie ze źródeł pisanych, jak to może uczyni jakiś przyszły komentator, że mieszkańcy Colchesteru byli ostrygami 3 3 Jednym z cenionych w Anglii gatunków ostrygi jest „Colchester native oyster”, co znaczy dosłownie „ostryga będąca rdzennym mieszkańcem Colchesteru”. .

Dziwny przypadek sprawił, że słowa „krótkowzroczny” używamy w znaczeniu ujemnym, w przeciwieństwie do słowa „dalekowzroczny”, którego należałoby zapewne używać w znaczeniu pochlebnym, choć zarówno jedno, jak i drugie określa schorzenie wzroku. Karcąc małoduszną współczesność, słusznie powiadamy, że obojętność na to wszystko, czego uczą dzieje, dowodzi krótkowzroczności. Równie katastrofalna jest jednak dalekowzroczność, polegająca na ograniczaniu zainteresowań tylko do prehistorii. Ta zaś katastrofa dotknęła dużej części naszych uczonych, którzy błądzą po omacku w mrokach epok nieobjętych pisanymi dokumentami i szukają w nich pierwocin ulubionej rasy czy też ras. Wojny, podboje, prymitywne obyczaje małżeńskie, olbrzymie wędrówki ludów i masakry, na których opierają się ich teorie — nie figurują ani w historii, ani nawet w legendzie. Toteż zamiast prostodusznie ufać tym teoriom, byłoby nieskończenie mądrzej zaufać najmniej sprawdzonym i najbardziej lokalnym legendom. W każdym razie warto zapamiętać tak prosty nawet wniosek, że to, co jest prehistoryczne — jest niehistoryczne.

Jest jeszcze inny sposób, w jaki zdrowy rozsądek mógłby na trzeźwo rozważyć pewne cudowne teorie rasowe. Wracając do poprzedniej figury stylistycznej, wyobraźmy sobie, że uczeni historycy zechcieliby tłumaczyć epokę historyczną opierając się na hipotezie prehistorycznego podziału na ludzi krótkowzrocznych i dalekowzrocznych. Będą przytaczać przykłady oraz ilustracje, będą na pewno wyjaśniać wspomnianą już dziwaczność języka jako dowód, że ludzie krótkowzroczni byli rasą podbitą i stąd ich nazwa jest określeniem pogardliwym. Wymalują niesłychanie plastyczny obraz brutalnych walk pomiędzy pierwotnymi szczepami. Wykażą, jak to w walkach wręcz — na miecze czy też na topory — ćwiartowano dalekowzrocznych ludzi dotąd, dopóki — po wynalezieniu łuków i strzał — przewaga nie przesunęła się na korzyść dalekowzrocznych, którzy z kolei wystrzelali swych adwersarzy jak bydło. Łatwo mógłbym na ten temat krwawą opowieść napisać lub — łatwiej jeszcze — wykoncypować jakąś krwawą teorię antropologiczną. Zgodnie z tezą sprowadzającą wszelkie przemiany moralne do przemian materialnych uczeni „kadłubkowi” mogliby wyj aśnić tradycyjny przesąd, iż starzy ludzie — ze względu na dalekowzroczność — stają się konserwatystami w swych politycznych przekonaniach. Wydaje mi się jednak, że w tej teorii jedna rzecz mogłaby nas zaskoczyć, a nawet — jeśli to w ogóle możliwe — zaskoczyć samych kadłubków. Dajmy na to, że ktoś zwróciłby uwagę, iż przez całe trzy tysiące lat historii, opartej o pisane źródła oraz obfitującej w literaturę wszelkiego możliwego kalibru, nie było ani jednej wzmianki o tej okulistycznej kwestii, w imię której ryzykowano wszystko i wszystko robiono. Przypuśćmy, że żaden z żywych czy umarłych języków ludzkości nie posiadał słowa na określenie „dalekowzroczności” czy też „krótkowzroczności”. Przypuśćmy — krótko i węzłowato — iż tego zagadnienia, które rozdarło świat na dwoje, nikt w ogóle nigdy nie wysunął, dopóki gdzieś około roku 1750 nie napomknął o nim pewien wytwórca okularów. Myślę, że w tym wypadku trudno by nam było uwierzyć, iż ta fizyczna różnica odegrała tak fundamentalną rolę w dziej ach ludzkości. A tak przecież, kropka w kropkę, ma się sprawa, jeżeli idzie o fizyczne różnice pomiędzy Celtami, Teutonami i Latynami.

Nie znam żadnego sposobu, w jaki przedstawicielom jasnowłosej rasy można by przeszkodzić, żeby się nie kochali w reprezentantach rasy czarnowłosej. Nie sądzę również, żeby kwestia okrągłości czy długości głowy robiła kiedyś wielką różnicę osobnikowi, któremu chętka przyszła czyjś czerep rozłupać. Według wszystkich doczesnych pozorów, doczesnych zapisków, doczesnych doświadczeń — wydaje się, iż ludzie zabijali lub oszczędzali się wzal emnie, żenili się lub nie żenili, robili z innych królów lub niewolników — ze względu na prawie wszystkie inne względy, a nie właśnie na ten jeden wzgląd. W grę wchodziła miłość rodzinnej wsi czy doliny, siedziby czy rodziny. W grę wchodził entuzjazm wobec jakiegoś książęcia panującego i jego dziedzicznej władzy, w grę wchodziły namiętności korzeniami tkwiące w miejscowości zamieszkania, temperament właściwy ludziom morza czy też góralom, w grę wchodziły historyczne wspomnienia jakiejś sprawy czy też jakiegoś przymierza. Ponad wszystko jednak w grę wchodziła potężna próba religii. Zagadnienie takie, jak sprawa Celtów i Teutonów, obejmująca swym zasięgiem pół świata, albo było niewielkie, albo też nie było go w ogóle. Rasa nie tylko nie była nigdy — w żadnym z podanych przykładów — pobudką działania, ale nawet pozorem. Teutonowie nie mieli nigdy własnej religii, nie mieli własnej idei, a dopiero przed niewielu laty zaczęli kształtować pewnego rodzaju nabożną hipokryzję.