MacQueen M. Nazi Policy Toward the Jews in the Reichskommissariat Ostland, June-December 1941: From White Terror to Holocaust in Lithuania / Bitter Legacy: Confronting the Holocaust in the USSR / Ed. by Gitelman Z. – Bloomington: Indiana University Press, 1997. – P. 97; Angrick A., Klein P. The «Final Solution» in Riga. – P. 59. В число двухсот тысяч я включаю евреев из Вильнюса и прилегающих районов, аннексированных Литвой.
Arad Y. The Holocaust in the Soviet Union. – Pp. 144, 147; MacQueen M. Nazi Policy Toward the Jews in the Reichskommissariat Ostland, June-December 1941. – Pp. 99–100; Angrick A., Klein P. The «Final Solution» in Riga. – P. 60.
Tomkiewicz M. Zbrodnia w Ponarach 1941–1944. – Warszawa: IPN, 2008. – Pp. 191–197.
Tomkiewicz M. Zbrodnia w Ponarach 1941–1944. – P. 203.
Angrick A., Klein P. The «Final Solution» in Riga. – Pp. 66–76. Также см.: Arad Y. The Holocaust in the Soviet Union. – P. 148.
Weiss-Wendt A. Murder Without Hatred: Estonians and the Holocaust. – Syracuse: Syracuse University Press, 2009. – Pp. 39, 40, 45, 90, 94–105.
Цифра 9817 человек из Verbrechen. – P. 93. Также см.: Wnuk R. «Za pierwszego Sowieta». Polska konspiracjz na Kresach Wschodnich II Rzeszypospolitej. – P. 371 (одиннадцать–двенадцать тысяч жертв); Hryciuk G . Victims 1939–1941. – P. 183 (9400 жертв).
О межвоенной антиеврейской политике см.: Polonsky A. Politics in Independent Poland 1921–1939: The Crisis of Constitutional Government. – Oxford: Clarendon Press, 1972; Mendelsohn E. The Jews of East Central Europe Between the World Wars. – Bloomington: Indiana University Press, 1983.
Про Белосток см.: Matthäus J. Controlled Escalation: Himmlerʼs Men in the Summer of 1941 and the Holocaust in the Occupied Soviet Territories // Holocaust and Genocide Studies. – 2007. – № 21/2 (Fall). – P. 223; Verbrechen der Wehrmacht. – P. 593. Спектор указывает на тридцать восемь погромов на Волыни ( Spector S. Żydzi wołyńscy w Polsce międzywojennej i w okresie II wojny światowej (1920–1944) // Europa Nieprowincjonalna / Ed. by Jasiewicz K. – Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, 1999. – P. 575), а авторы и редакторы сборника Wokół Jedwabnego – на тридцать погромов в Белостоцкой области (см.: Wokół Jedwabnego / Ed. by Machcewicz P., Persak K. – Warszawa: Instytut Panięci Narodowej, 2002. – 2 vols.).
О количестве убитых евреев (19 655 человек) см.: Brandon R. The First Wave. Про «сотни евреев бегут по улице...» см.: Verbrechen der Wehrmacht. – P. 99. О национальном составе расстрелянных заключенных см.: Himka J.-P. Ethnicity and Reporting of Mass Murder: Krakivski visti, the NKVD Murders of 1941, and the Vinnytsia Exhumation. – Unpublished paper, 2009. – P. 8.
О двойном коллаборационизме для очищения автобиографии см.: Gross J.T. Neighbors: The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland. – Princeton: Princeton University Press, 2001. Примеры двойного коллаборационизма в Эстонии, Украине и Беларуси см.: Weiss-Wendt A. Murder Without Hatred. – Pp. 115–119; Adini Y. Dubno: sefer zikaron. – Tel Aviv: Irgun yotsʼe Dubno be-Yisraʼel, 1966. – Pp. 698–701; Rein L. Local Collaboration in the Execution of the «Final Solution» in Nazi-Occupied Belarussia // Holocaust and Genocide Studies. – 2006. – № 20 (3). – P. 394; Brakel A. Unter Rotem Stern und Hakenkruz: Baranowicze 1939 bis 1944. – Paderborn: Schöningh, 2009. – P. 304; Musial B. Sowjetische Partisanen 1941–1944: Mythos und Wirklichkeit. – Paderborn: Ferdinand Schöningh, 2009. – P. 266; Mironowicz E. Białoruś. – P. 160. Также см.: Snyder T. The Life and Death of West Volhynian Jews, 1921–1945 // The Shoah in Ukraine: History, Testimony, and Memorialization / Ed. by Brandon R., Lower W. – Bloomington: Indiana University Press, 2008. – Pp. 77–113. Было бы полезно провести систематическое исследование двойного коллаборационизма.
Тут я максимально приблизился к тезису Арендт об отчуждении. Последователь Арендт, Ян Гросс, делает похожее утверждение о приватизации насилия в своей монографии про первую советскую оккупацию (см.: Gross J.T. Revolution from Abroad: The Soviet Conquest of Polandʼs Western Ukraine and Western Belorussia). Однако затем в своей монографии о последствиях двух оккупаций (см.: Gross J.T. Neighbors: The Destruction of the Jewish Community in Jedwabne, Poland. – Princeton: Princeton University Press, 2001) он отходит от социологии в сторону этики, как будто поляки должны были опомниться, когда немецкая оккупация добавилась к советской или советская – к немецкой. По моему мнению, логичным ходом было бы продвигать аргумент Арендт, но при этом утверждать, что перехлест обоих «тоталитарных» держав играет историческую роль, которую Арендт приписывает современности. Это не совсем то, что утверждает Гросс (хотя он делает жесты в этом направлении; см.: Gross J.T. Upiorna dekada: trzy eseje o sterotypach na temat Żydów, Polaków, Niemców, i komunistów, 1939–1948. – Krakow: Universitas, 1948; несколько абзацев в Gross. Neighbors), но, я думаю, это вытекает из его исследований оккупации в целом, если их читать как исследование человеческого поведения, а не польской этики. Эта линия аргументации развернута в главе «Заключение».
Westermann E.B. «Ordinary Men» or «Ideological Soldiers»? – P. 46 (тридцать процентов и шестьдесят шесть процентов).
Сопоставьте с: Browning C.R. The Nazi Decision to Commit Mass Murder. – P. 476.
Longerich P. Heinrich Himmler. – P. 551; Kay A.J. Exploitation, Resettlement, Mass Murder. – P. 106. Про Умань см.: USHMM-SBU 4/1747/19–20.
Читать дальше