Карим Кара - Ак күгәрчен, күк күгәрчен

Иңрәп елаган Матильда үкереп чапкан машиналар артыннан хәлдән тайганчы йөгерде. Тилекәй, куып тотып була димени үткән бәхетле мизгелләрне?

Ел ярымнан соң, челтерәп ерганаклар ага башлаганда, таныш юл борылмасында үтеп йөргән машиналарның берсеннән мескен бүрек, кирза итекләр, бушлат кигән берәү төшеп калды. Күкрәк тутырып язгы һаваны сулады ул, зәңгәр күктә үзәк өзгеч тавышлар чыгарып очкан торналар төркеменә карап торды. Яз инде бер тотам арада гына, озакламый яшел үлән баш калкытыр, кояш шифалы нурларын мул чәчәр, әллә саулык-тазалык алып килер елның бу фасылы. Өметне өзәсе түгел, өмет яшәтә кешене. Бәлки, аның өчен кадерле булган әлеге авылда куанычлы хәбәрләр көтә торгандыр. Яхшы хәбәр бит үзе бәясез дару-шифа. Шәүләсе генә торып калган бу адәм Рәмил иде. Аягын көчкә сөйрәп, авылга илтүче юлдан атлап китте ул. Бер адым, ике адым, өч адым… Әйтерсең әнә шулай үткән көннәрне, тәкъдиргә язылган шаукымлы вакыйгаларны исәпли иде ул…

Суд залы, рәхимсез суд карары, парлап авыз ерып утырган Бычков белән Мәймүнәсе… Төрмәгә эләккәч тә Бычковның акчалары ярдәмендә җитәрлек төйделәр аны. Зекларның яраткан чирен – туберкулез йоктырды, урман кискәндә агач астында калып, бер бөерен кисеп алдылар. Тешләр коелу, ашказаны язвасы, ирлек көчен югалту кебек вак-төякләрне санап та торасы түгелдер инде. Тәмам кешелектән чыгардылар аны. Тормыш тәмен югалтты ул, үткәннәрен онытты, киләчәк кызыксындырмады. Бәлки, муенына бау да салган булыр иде, ләкин күңеленең иң төпкелендә бер куз сүнәргә теләми һаман көйри: Матильда!.. Аны уйлап яшәде ул, дога урынына исемен кабатлады, йоклый алмый интеккәндә, төннәр буе аның белән сөйләшеп чыкты. Бергә булган һәр мизгелне кадерләп хәтерендә саклады, кат-кат яңартты, аны уйлап, үлгән җиреннән терелде, акылын югалтмады. Менә әле дә һәр атлаган адымы саен каны җылына бара аның, йөрәге ныграк тибә. Тәгаен бер-бер хәбәр көтәдер аны, берәр төрле билге җибәргәндер сөйгәне. Бергә-бергә гаилә булып яшәрбез дигән төсле тормышка ашмастай юләр уйлар түгел башында, үз хәлен үзе белә. Бары тик бер күрәсе иде күңел шатлыгын, яшәвенең иң кыйммәтле бүләген, бер кочаклыйсы иде төз аякларын, тәмугларны кичкән башны йомры тезләренә салып тын каласы иде. Аннан дөньядагы иң гүзәл, иң мөлаем, иң серле күзләргә карап, күз яшьләренә ирек биреп пышылдыйсы иде: «Мин кайттым, Матильда!..»

Рәсәйдә хәзер билдән кар. Әле чатнама суыклары җанны өшетәдер, әле туктауны белмәгән бураннары бөтен дөньяны каплап, кар көртләре өядер. Кыска көннәре искә төшсә дә, йөрәк сикерә башлый: мәңгелек болытлар томалаган күк йөзе сүрән генә яктыргандай итеп ала да, тагын бетмәс-төкәнмәс төн башлана, акылыңнан ычкынырсың, валлаһи. Шәүкәт, сөякләрен шатырдатып, рәхәтләнеп киерелеп алды. Вәт менә бу тормыш ичмасам! Календарьда гыйнвар ае дип кем әйтер, үтә күренмәле чиксез зәңгәрлектә кояш эссе нурларын сибә, аяк астында чуп та чуп диңгез дулкыннарын бәрә. Талгын искән диңгез җиле тәнне иркәләп рәхәтләндермәсә, бер кат күлмәктән дә эссе булыр иде. Оҗмахны әллә кайдан эзлисе түгел, җирдә ул оҗмах, менә монда! Бүгенге көннән Шәүкәт шул оҗмахның хуҗасы. Бар буыннары изрәп ял итә аның, күңелендә ләззәтле тынычлык, башка бер уй килми, каядыр ашыгасы-чабасы түгел, кемнедер алдыйсы, йә үзең алданасы юк, төн уртасында шабыр тиргә төшеп сикереп торулар башка булмаячак. Иртәгә иртән исән-сау уянырмынмы дип, йөрәгеңне учыңа тотып калтырамыйсың. Хәзер инде башкалар үтсеннәр ул тәмуг сынауларын, ә ул, Шәүкәт Галин, кырык яшьлек ир-узаман, шул сират күперен исән-имин кичте һәм менә шул минуттан башлап хаклы ялда. Шәүкәт кара күзлек аша иренеп кенә тирә-юньне күзәтте. Әйе, оҗмах! Иге-чиге булмаган алтын комлык аяк бармакларын кытыклый, әллә ниткән таныш булмаган агачлар җилдә тирбәлә, тары бөртеге кадәрле дә чүп күрмәссең, чисталык, зәвык, мәһабәтлек күңелне иркәли, ә алда диңгез, диңгез… Моңа кадәр нәрсә күргәне булды соң аның? Юкә белән каен агачын да, кеше белмәгән, провинциянең провинциясе булган Уфа шәһәрен. Кыш булса тоз укмашкан, кара-соры төс алган җепшек кар таптады, җәй булса тынны буган тузан, сөрем сулады, хлорлы, феноллы су белән тамак кибүләрен басты, чүп-чар тулы, сәрхушлар, хәерчеләр баскан урамнарны айкады. Кайчан булса да бер котылырбыз бу сазлыктан, кешеләрчә яши башларбыз дип, чынлап торып ышана иде ул. Хыяллар тормышка ашсын өчен, акча, күп акча кирәк иде шул. Югары белеме булган Шәүкәт бар сәләтен эшкә җигеп газ, нефть тирәсенә елышты, ал белми, ял белми, вакыт белән исәпләшми, күп югалтуларга барып, ул акча чылтырап агып торган могҗизалы чишмәгә якынлашу бәхетенә иреште. Зур оешманы йодрыкка йомарлап тоткан кешеләр белән уртак тел тапты, кирәк булгач, адәм баласын чебен урынына да күрмәгән, төрмәне туган йортлары итеп исәпләгән башкисәрләр белән дә дуслашты. Ниһаять, аңа да бәхет ишекләре ачылды. Ул да зур акчалар арасына барып керә алды. Азмады, танавын күккә чөймәде, хатын-кыздан качты, һәрвакыт ялгыш басудан сак булды, нәфесенә ирек бирмәде һәм берничә елдан соң, юлларын табып, чит ил банкларына бар акчасын күчертә алды. Артыгы кирәкми иде аңа, чамасын белеп тотса, балаларының балаларына калырлык капитал җыелган иде. Башың эшләсә, монда да малны эшкә кушып, булганны икеләтә арттырырга мөмкин. Шуңа да сузмады Шәүкәт, ут белән шаярмады, вакытында тыелып, итәген-җиңен җыеп, тавыш-тынсыз гына бу каһәрләнгән илдән китеп барды. Ике-өч кенә көн әле аның бу җәннәткә аяк басуына. Башкалар кебек ул «Америка!» дип авыз суларын корытмады, «Париж!» дип төннәр йокламый үрсәләнмәде, сайлаган иле Греция иде. Зур-зур шәһәрләр кызыктырмады Шәүкәтне, тыз-тыз чабулардан ул болай да гарык булган, теләсәң кайчан барып күрергә була, акчаң гына җитсен. Диңгез буенда берәр уртакул вилла сатып алу, ышанычлы бизнеска акча салу, яшеллек уртасында, диңгез буенда үз җаен җайлап урнашу иде аның теләге. Тора-бара күңеле якын күргән яр табып гаилә корыр, балалар үстереп, сәяхәт итәр, сәнгать белән кызыксыныр, диңгездә су коеныр. Тагын нәрсә кирәк кешегә? Юк, аңа күп кирәкми, мин-минлеге дә чамалы, дөньясын шаккатырырга да уйламый ул. Әйдә әнә башкалар күкрәк суксын, дан тауларына үрмәләсен яисә Рәсәйдә капитализм төзесен, ул үзенә кирәген алган инде. Уйласаң, бер дә гаделлек юк бу җирдә. Монда яшәгән кеше туганда ук бәхетен кесәсенә салып туадыр. Ел әйләнәсе җәй, җиләк-җимеше алдыңа өзелеп төшәм дип тора, корыган ботакны җиргә кадасаң, иртәгә яфрак ярып, берсекөнгә чәчәк атар, эшләсәң, уч тутырып акчасын бирәләр. Үтә бәхетлерәкләренең ата-анасы төп байлыктан тыш фабрика-завод сыман нәрсә васыять итеп тә калдыра. Ә бит тегендә бүген туган бала бәхетсезләрнең бәхетсезе, артык тамак кына. Тәмам асты өскә килгән ил туган иле булачак, тагын бераз түз, бил каешыңны тагын кыса төш дип, картайганчы бушка эшләтәчәкләр үзен. Алда ачлык вә ялангачлык. Биредә инде Шәүкәтнең булачак балаларына андый куркыныч янамый. Бу җирләрдә кайчандыр яшәгән Сократ, Платон, Аристотельләр эзләре калган. Сәнгать, фән, законлылык бишеге бу ил. Аның балалары да белемле, тәрбияле, акыллы, мәрхәмәтле, намуслы булырлар, кеше кешегә туган дип ныклы инанып яшәрләр. Әтиләре кайчандыр аларның киләчәге өчен үзенең принципларын аяк астына салып таптап, бераз урлашып алган икән, анысын беркем дә белмәс. Аның өчен Шәүкәтнең үзенә җавап бирәсе. Угрылар арасында яшәп үз өлешен каермаган шыр тиле булыр, кем арбасына утырсаң, шуның җырын җырлыйсың, диләр бит. Уйлап карасаң, бу очракта Шәүкәтнең гаебе дә шулкадәрле генә. Ярар, юк белән баш ватасы түгел, булганына шатланып яши белергә кирәк. Шулай утырыр да утырыр иде Шәүкәт, вакыт үткәне сизелми дә, ә кузгалырга туры килә: көн кичкә авышып бара, берәр җиргә тукталып тамак ялгап алганда яхшы булыр иде. Җитәр җәелеп утырулар, мәңге гостиницада яшәп булмас, алдагысын кайгырт, кирәкле кешеләр тап, иртәгәсе көннән башлап алга, Галин әфәнде! Шәүкәт куаклар каплап алган тротуар буйлап шәһәргә карый атлады. Ике-өч өйне үткәч тә ачык террасада урнашкан кафедан таралган тәмле исләр аның борынын кытыклады. Ачыктырган икән, шайтан алгыры, шактый озак йөрде шул. Үзен дәрәҗәле генә тотып, ул почмакта урнашкан өстәлләрнең берсе янына килеп утырды. Официант килгәнне көтеп, тирә-якка күз салды. Гадәти кич, көләч йөзле кешеләр. Яшьләр бер өстәл булып уйный-көлә сыра чөмерәләр, әнә теге өстәлдә үзе бер гаилә шикелле, ирле-хатынлы, балалары да бар. Берсендә күкрәге ярым ачык күлмәк кигән сиксән яшьлек чамасы карчык мерелдәтеп кенә туңдырма ашый. Дустанә карашлар, ыгы-зыгы юк, эндәшә калсаң, хәзер хәлеңә кереп ярдәм итәргә торалар. Этеш-төртеш тә юк, почмак саен шешә шалтыратмыйлар, аты-юлы белән сүгенүче дә юк… Мәзәк тә, гаҗәп тә… Шулчак Шәүкәт баскычтан күтәрелеп килүче урта яшьләрдәге ханымны күреп алды. Кичә дә күзгә чалынып калган иде бугай. Юка гына гәүдәле, кыска итәкле күлмәгеннән төз, матур аяклары ымсындырып тора, куе чәчләре иңбашына таралып төшкән, үзенең йөзендә серле елмаю балкый. Мондагы хатын-кызларга һич тартмаган үзе, бәлки, ул да Шәүкәт кебек читтән килгәндер? Үзебезнең яклардан түгелме икән әле? Шәүкәтнең күптәннән матур хатын-кызлар белән аралашканы юк, туры килгәндә акчасын түләп төн үткәрә дә вәссәлам, исемнәрен дә сорап тормый. Андый очракта эшлекле аралашу гына бит, син миңа, мин сиңа, гуд-бай, бэби! Бу хатын андый төн күбәләгенә охшамаган. Үзеннән бертөрле нур бөркелеп тора, тотышы-килеше дә бөтенләй башкача. Их, килеп утырсын иде Шәүкәт янына, белер иде нәрсә эшләргә. Хәер, белер идеме икән? Ничек сүз кушарга да башка килми, ә нәрсә турында әңгәмә корырсың? Аңа үз афёраларың турында сөйләп булмый ич инде. Күренеп тора – затлы хатын, курорттан курортка сәяхәт итеп йөри торгандыр, синең тозсыз сүзләреңнән авыз күтәреп көләр генә. Әллә Шәүкәтнең теләге фәрештәләрнең «амин» дигән чагына туры килде, теге ханым залдагыларның карашларын үзенә тартып, зал уртасында, кая утырыйм икән дип, бераз басып торды да, аның өстәленә юнәлде. Тигез ак тешләрен ялтыратып, йөрәкне өтеп алырдай итеп елмайды да Шәүкәткә инглизчә сүз кушты: