Хәсән Туфан - Каеннар сары иде

Хәер, Галимҗан абый минем романтикага тартым «хәйран» сыйфатымны юкка чыгармады. Аңа бары халык бәхете өчен яшәргә кирәк дигән яңа йөкләмә өстәде, тынгысызлык хисләре тудырды.

Шигърият дөньясына, поэзия юлына таба юнәлүемә йолдызларның да катнашы булды бугай:

Бу шигырь кебек нәрсә 1916 елда, Казык йолдыз тирәсендә әйләнеп йөргән йолдызларга карап торганда, ничектер үзеннән-үзе килеп чыккан иде. Менә шул «йолдызлар» дигән нәрсәне (урта юллары хәтердә калмаган), сынап карар өчен, исемемне күрсәт-мичә генә, мәдрәсәбездәге кулъязма «Парлак» журналы редакциясе тартмасына салган идем. Бераздан «Парлак»ның яңа санында «Дәрдемәнд шигырьләре кебек уйландыра торган нәрсә бу» дигән кыска гына сүз башы белән бу язманың журналга урнаштырылган булуын күрдем. Сабакташларымның һәм олырак укучыларның «Кем шигыре икән соң бу?» дип, шактый нык кызыксынулары мине бераз уйландырды. Күңелнең кайсы төшендәдер яшерен сергә охшаган изге бер дәрт туа башлады. Галимҗан абый Ибраһимовның «Бәлки, язучы булырсың…» дигән сүзләре дә искә төште. Ләкин миндә әле фидакяр мәгърифәтче, укытучы буларак халык арасына китәргә тиешмен дигән теләк бүтән омтылышка – язучы булу хисләренә – юл бирми иде. Шулай да сөю, юксыну кебек эчке тирән кичерешләр, берәр музыка коралында моңаеп уйнап утырган чакларда, көе дә, сүзе дә яңа булып тоелган җырга әвереләләр иде. Кайберләре аларның әле дә хәтердә:

Менә шундыйлар, җырны, шигырьне хәтерләткән нәрсәләр иҗат итим әле дигән ният белән түгел, ә болай гына, балачакларда уйнап кына җыр чыгарган шикелле генә, үзләреннән-үзләре килеп чыга иделәр. Күңелдәге хосусый кичерешләрне шигырьнең ритмик формаларына туры килерлек итеп әйтә алсам да, бу эшне яза башлауга санамый идем әле.

«Галия»дә мин ике ел укыдым. Аны тәмамларга тагын дүрт ел укыйсы бар иде әле. Укуны дәвам иттерә алу өчен, акча табарга дип, Уралдагы Лысьва заводына эшкә кердем. Уку бүленде.

Заводка мине өйрәнчек слесарь итеп эшкә алдылар. Эшне, тимерне сагынган кулларым хезмәт рәхәтенә тарыган кебек булды. Баш слесарь карт, «Бу татар щеноктан рәт чыгар микән?» дигәндәй, «җиз» мыекларын сыйпаштырып, хәйләкәр генә елмаеп куйды да, сынап карар өчен, миңа шактый катлаулы эш бирде. Бу эш «агачның патшасы» булган тимернең – металлның – мине «имтихан» кылуы иде. Авылда чакта ук тимер белән бераз таныш булуым ярдәм итте, күрәсең, слесарь агай эшемне генә түгел, үземне дә улы кебек итеп яратты. Берәр айдан соң цех башлыгы белән киңәшеп, мине токарьлык эшенә – станокка күчереште.

Яраттым мин заводны. Бигрәк тә аның кичләрен, мартен мичләренең вулканнарны хәтерләтеп күкләрне кызарткан төннәрен, цехларның металлар музыкасы кебек булып гөрләп, күкрәп торуларын яраттым. Чусовой заводлары да күршедә генә диярлек, анда металлның «аталар»ы булган домналарда безнең авылдашлар да бар. Аларга кунакка баргалап, металлургия шигърияте эчендә яшәвемне тулыландыра бара идем.

Бу чордагы тормышым Уралдан Казанга килгәч язылган шигырьләрдә («Урал эскизлары», «Башлана башлады», «Бибиевләр», «Иске Рәсәй үлде» һ. б.) чагылыш таптылар.

Эштән буш сәгатьләрдә үзлегемнән укуны дәвам иттерсәм дә, күңел һаман «Галия»не, андагы соклангыч, шаулы, чая хәятне күреп килүне таләп итә иде. 1916 ел ахырында, «Галия»нең унъеллык юбилее вакытына туры китереп, заводтан ял алып, Уфага килдем. Ике атна буе «Галия» казанында кайнадым. Галимҗан абый белән тагын бер очраштым. Аның «Галия»гә ярдәм җәмгыяте ляихәсен (уставы проектын) тикшергәндәге бер чыгышы әле дә хәтердә. «Русиянең иҗтимагый күгендә болытлар куера бара, якын көннәрдә истикъляльгә юнәлгән күкрәүләр башлануы көтелә. Җәмгыятьнең ляихәсен төзегәндә, шуны да искә алырга кирәк булыр, әфәнделәр», – дигән иде ул. Галимҗан абыйның саклык белән генә әйтелгән бу фикерендә монархия дәверенең соңгы көннәре җитә дигән мәгънә ята кебек иде. Ул алдан күргән булган, күрәсең, тиз көннәрдән, бер ай чамасы вакыт үткәч, Лысьва заводында Февраль революциясен каршыладым мин. Шигырьләремдә әйтелгәнчә, «Күңелдән дә, патша төшерелгән күк, ниндидер бер газап югалды. Дус түгелләр якын булып китте, кай дуслардан никтер бизендем… Цехта очрашасың, кул күрешә, күңел күрешми» иде.