Хәсән Туфан - Каеннар сары иде

Абыйлар бу хәлне яхшы белә иделәр. Бервакыт алар бергә җыелдылар да киңәшкә утырдылар. «Үзебездән булмады инде… Энебезне, кечебезне, җыйнаулашып укырга җибәреп карыйкмы әллә? Өфедә бик шәп мәдрәсә бар икән бит… Әгәр шунда җибәрсәк…» – диештеләр.

Иң олы абый (минем шигырьләрдәге «Минап абый»ның прототибы) арып туктаган ат кебек итеп авыр гына сулап куйды. Башкалары олыга хөрмәт йөзеннән, аның нәрсә әйткәнен көтеп, тынып калдылар.

– Юк, – диде ул, – мин каршы. Укыган кеше – ыруы өчен файдасыз кеше ул, халык эченә китә дә югала ул. Үзлегеннән укыганы да җитеп торыр. Ни күрсәк тә, бергә күрербез. Үз яныбызда калсын… – диде. Олылар сүзеннән чыкма дигәндәй, бик җылы гына итеп миңа бер карап куйды.

Абыен абый, олысын олы да бит, ләкин минем бик укыйсым килә иде.

Уртанчы абыйлар олыбызның мине, төпчекне, бик нык яратуын белә иделәр. Алар шуңардан файдаланырга теләделәр.

– Энекәш үзе дә сабый түгел бит инде, үзе ни әйтер соң? – диделәр.

– Барыйм, абый, әгәр укудан мәгънә чыгарлык булмаса, берәр айдан ук сезнең янга кайтырмын да керермен, – дидем мин.

Олыбыз дәшмәде. «Алай үзең бик укырга теләгәч…» дигән шикелле итеп көрсенеп кенә куйды.

Менә шулай мин Уфага, «Галия» мәдрәсәсенә, хыялдагы яңа дөньяга китеп бардым.

«Галия»дә, татар-башкорт халыкларының ирек сөюче, кыю, зирәк уллары арасында, Төркестан кышлакларыннан, казах далаларыннан, Кавказ тауларыннан, Кара диңгез ярларыннан килгән укучылар арасында, күкрәп торган яшьлек дөньясы мәйданында яши башладым.

«Галия»нең мәгънәви һавасында фикер азатлыгына омтылу авазы, үзе үлсә дә, һаман йөрәкләрдә яшәгән Тукайның фикер азатлыгына чакырган авазы яңгырый кебек иде.

Дәресләрне бик җиңел үзләштерә идем, укытучыларны тыңлап утыру гына да җитә, вакытның күбрәге төрле түгәрәкләрдә үтә иде. Кыллы оркестр һәм хор концертларына катнаша башладым. Тавыш әле «балигъ булмаган» иде күрәсең, шәкертләрнең Уфа сәхнәсендә уйналган бер пәрдәлек комедиядә кызлар ролен башкардым. Кичләрнең күбрәген Габделбәр Салиев дигән сабакташым белән «Галия»нең шактый бай китапханәсендә әдәби әсәрләр укып уздыра идек.

Кичке чәйдән соң шәрикләребез дәресханәдә дәрес әзерлиләр, без исә укылган әдәби әсәрләр турында сөйләшеп коридорда йөреп гомер үткәрә идек. Бер кичне безнең янга «Галия»безнең атаклы шагыйре, уйчан да, көләч тә булган Бабич килде. (Без беренче сыйныфта, ә ул дүртенчедә укый иде инде.) Ятарга звонок бирелгәнгә кадәр безнең белән сөйләшеп йөрде. Икенче кичтә дә, аннан соң да шулай очраша башладык. Ул шул рәвештә безнең нинди малайлар икәнне сынаган, күрәсең. Кичләрнең берсендә ул:

«Әгәр дә беркемгә дә белдермәскә сүз бирсәгез, мин сезгә бер сер әйтәм», – диде. Без моңа гаҗәпләнмәдек: безнең белән сөйләшеп йөрүләренең нәрсәдер әйтер өчен икәнен бераз чамалый идек инде. Ике кешелек кенә яшерен түгәрәге барлыгын һәм безне дә шуңа тартырга теләвен әйтте. Әбүгалисинаның тау куышында белем алып ятуы легендасын хәтерләткән бу романтик түгәрәк, без дә кушылгач, дүрт кешелек булды.

Төн урталарында ятак бүлмәләрендә утлар сүнеп, укучыларның барысы да йокыга киткәч, Бабич безне уята. Саклык белән генә өске катка менәбез. Дәресханә ишеген эчтән бикләп куябыз да, түгәрәкнең нәүбәттәге утырышы башлана. Утырышлар төрекчәгә тәрҗемә ителгән француз китаплары буенча (Бабич аларны кемнеңдер хосусый китапханәсеннән алып килә иде) «Галия» программасында булмаган кайбер кызык фәннәрне өйрәнүгә, гипнотизм (һәм шуңа охшаш фәннәр) буенча тәҗрибәләр ясауга багышлана. Соңы Бабичның «Шигърият серләре» дигән бик мавыктыргыч әңгәмәләре белән тәмамлана иде. Бу түгәрәк, барыннан да бигрәк, чын шигырьнең нәрсә икәнен төшенә башларга ярдәм итте миңа.

«Галия»дә укуның икенче елында (1915/16 уку елында) киләчәгемә юнәлеш бирәчәк остазым Галимҗан абый Ибраһимов белән очраштым. Ул безгә әдәбият дәресләре укыта иде. Ләкин аның дәресләре әдәбият белән генә чикләнми иде. Ул Тарас Шевченконың ни өчен сөргенгә җибәрелүе, Һенрих Һейненең нигә Парижда яшәргә мәҗбүр булуы, Байронның ни өчен Грециядә вафат булуы кебек хәлләрнең асыл сәбәпләре турында да сөйләп үтә иде.

Бервакыт ул безгә, дәрестән тыш эш биреп, үзебез теләгән темага инша язып килергә кушты. Мин авылыбызда күргән бер авыр вакыйганы хикәя рәвешендәге бернәрсә итеп язып килдем. Галимҗан абый аңа «бик яхшы» дигән билге куйган һәм «хикәям» астына: «Сездә язучылык сәләте барлыгы чагыла, шул эшкә әзерләнергә кирәк, бәлки, язучы була алырсыз», – рәвешендәрәк киңәшләрен язган иде. Минем сыйныфташларым булган Сәйфи Кудаш һәм Баембәт Майлин иншаларына да югары бәя бирелгән иде. Моннан соң да, җае чыккан саен, ул миңа киңәшләр биргәләп торды. «Матбугатка чыгарга ашыкмаска кирәк. Халыкны сөендерерлек булсаң гына чыгарга ярый», – ди иде ул.