Гүзәл Яхина: Зөләйха күзләрен ача / Зулейха открывает глаза

Ни дисәң дә, нинди яхшы кеше бит ул – аны эзләп килде, тапты. Урман эчендә калдырып та китә ала иде – кемдә кемнең ни эше бар: исәнме ул, юкмы. «Урманда адашып калды, тапмадым», – дияр. Бер көннән соң аны беркем дә искә алмаган булыр иде.

Карале, күзне йомган килеш тә атлап була икән бит. Болай җайлырак та – аяклар йөри, күзләр ял итә. Иң мөһиме – чанага ныклап ябышырга, бармакларны ычкындырмаска…»

Кар битне авырттырып бәрә, борынга, авызга тула. Зөләйха, башын бераз күтәрә төшеп, карларын какты да җиргә килеп төште, алда – ераклаша барган чана, әйләнә-тирәдә өзлексез кар бөтерелә. Сикереп торып, чананы куып җитте дә куллары белән ябышып ятты. Өенә кайтып җиткәнче күзен ачмаска карар кылды.

Ишегалдына инде караңгы төшкәч кайтып керделәр. Утынны әрдәнә янына бушаттылар (Мортаза иртәгә ярачак), Сандугачны тугарып, чананы каплап куйдылар.

Убырлы карчык ягындагы калын бәс каплаган тәрәзәдә ут юк. Зөләйха барыбер белә: каенана аларның кайтып кергәнен шундук сизде. Менә хәзерге минутта ук тәрәзә янында идән такталары селкенүенә игътибар итеп тора ул: ишек шапылдавыннан бу такталар башта ничек итеп сискәнеп китәрләр, ә аннары хуҗаның авыр адымнарыннан шыгырдый башларлар. Мортаза чишенеп юынгач, әнисе ягына кереп китәчәк. Ул моны «кичке сөйләшү» дип атый. Чукрак карчык белән ни турында, ничек сөйләшеп була инде? Зөләйха моны һич аңламый. Шулай булса да бу сөйләшүләр шактый озакка, хәтта сәгатьләр буена сузыла. Мортаза әнисе яныннан тынычланып, канәгать булып чыга, хәтта елмаерга, шаяртып алырга да мөмкин.

Аларның бүгенге кичке «сөйләшүләре» Зөләйха өчен бик кулай булды әле. Ире, чиста күлмәген киеп, Убырлы янына кереп китүгә, Зөләйха әле кибеп тә өлгермәгән толыбын җилкәсенә салып, өйдән чыгып чапты.

Буран Юлбашны эре бөртекле каты кар белән каплаган. Зөләйха, башын дога укыгандагы кебек аска иеп, җилгә каршы урам буйлап бара. Өйләрнең керосин лампаларыннан төшкән сары яктылыктан ямь биреп җемелдәп торган кечкенә тәрәзәләре караңгыда бик күренми дә.

Менә басу капкасына да килеп җитте. Биредә, соңгы өйнең коймасы астында басу капкасы иясе яши. Зөләйханың аны күргәне юк, әмма аны нык ачулы, мыгырдавык диләр. Ничек инде башкача булсын? Эше шундый бит: авылдан явыз рухларны куарга, аларны басу капкасыннан авылга үткәрмәскә, әгәр инде авыл халкының урман ияләренә дә үтенечләре туа икән – ярдәм итәргә, арадашчы булырга. Җитди эш бу, күңел ачып йөрү түгел.

Зөләйха толыбын ачты да, күлмәк бөрмәләрендә озаклап казынып, биленә чорнаган күчтәнәчле дымлы чүпрәкне сүтте.

– Гафу ит еш борчыганым өчен, – диде Зөләйха буранга. – Син бүген дә ярдәм ит, зинһар, кире какма.

Ияләргә ярау җиңел, гади эш түгел. Кайсы иянең нәрсә яратканын белергә кирәк. Өйалдында яшәүче бичура, мәсәлән, талымсыз. Аңа юылмаган, бераз ботка яки аш калган ике тәлинкә куеп калдырсаң, төнлә аларны ялап бетерә дә шуның белән канәгать кала. Мунча бичурасы таләпчәнрәк – аңа чикләвек яки көнбагыш бир. Абзар иясе – камыр ашын, капка иясе төйгән йомырка кабыгын ярата. Ә менә басу капкасы иясе – баллыны. Әнисе шулай өйрәтте аны.

Зөләйха беренче мәртәбә аңа үтенеч белән – кызлары каберләрен карап торуын, кыш көне туңып ятмасыннар дип, карны калынрак итеп ябуын, явыз, кара рухларны куып торуын сорап, зират иясе белән сөйләшсен дип, конфетлар китергән иде. Аннары балда болгатылган чикләвекләр, таралып торган кош теле, киптерелгән җиләк-җимеш алып килде. Алма кагын әле беренче генә китерүе. Яратыр микән?

Какның ябышкан кисәкләрен аерып, берәм-берәм үз алдына ташлады. Җил, аларны эләктереп алып, каядыр кырга очыртып алып китте дә, әйләндерә-бөтерә, басу капкасы иясе оясына китереп салды.

Бер генә кисәк тә Зөләйханың үзенә очып кайтмады: димәк, басу капкасы иясе аларны кабул итте. Болай булгач, Зөләйха үтенечен гамәлгә ашырачак: зират иясе белән үзенчә сөйләшәчәк, аны күндерәчәк. Кызлары язга кадәр җылыда, тынычлыкта ятачак. Зөләйха зират иясе белән турыдан-туры сөйләшергә курыкты, ни дисәң дә, ул бит гади хатын, өшкерүче түгел.

Ул, басу капкасы иясенә рәхмәтен белдереп, караңгылыкка баш иеп, өенә ашыкты. Тизрәк, тизрәк, Мортаза Убырлы карчыктан чыкканчы кайтып җитәргә кирәк. Өйалдына килеп кергәндә, Мортаза әнисе янында иде әле. Ул, Бөек Аллаһка рәхмәтен белдереп, учлары белән битен сыпырып куйды. Әйе, бүген ул чынлап та Зөләйха яклы.

Җылыга керү белән, ару-талчыгу биләп алды. Кул-аяклар чуен төсле каткан, баш мамыкка әйләнгән. Тән исә бер генә нәрсәне сорый – тынычлык, ял. Ул тиз генә иртән үк суынган мичкә ягып җибәрде. Сәкедә Мортаза өчен табын әзерләде, аңа ризыклар тезеп куйды. Кышкы абзарга кереп, андагы мичкә якты. Терлекләргә ашарларына салып, асларын чистартты. Тайны, кичке имезү вакыты җиткәнгә, Сандугач янына кертте. Күбәләкне савып, сөтне сөзеп куйды. Биек киштәдән алып иренең мендәрен күпертте (Мортаза биек мендәрдә йокларга ярата). Ниһаять, үз ягына керергә дә мөмкин, мич артына.