Маргарыта Латышкевіч - Вараціш-гара

– Алізар у нас хлопец упарты, каб яго трасца, – дадаў Дубыніч, з імпэтам пачасаўшы бараду. – Праўду кажучы, гэта я яму параіў, каб з табою смялейшы быў, ці што. Як лепей хацеў, каб у вас… ну… Ты таго… даруй мне. Дабро?

– Дабро, – адазвалася Ільга. Падцягнулася на руках і села на шырокае каменнае падаконне, спінаю да туманных пагоркаў і крывавага захаду за каляровым шклом. Боўтала нагамі, паглядаючы на ўласны цень, выразна акрэслены на самацветным дыване святла на падлозе.

– Не кахаеш ты яго, дзеўка, – мовіў Дубыніч. – Алізара–та. А?

Ільга паглядзела на Дубыніча і пацвердзіла вельмі спакойна, быццам размова ішла пра надвор’е:

– Не кахаю, дзядзька.

Дубыніч паківаў і цяжка ўздыхнуў. А Ільга раптам жахнулася свайго спакою, сваёй абыякавасці і нейкім дзіўным чынам зразумела, ці, дакладней, адчула, што прычына ўсяго гэтага – там, у інеістай пустцы паміж яе ўспамінаў. І зноў задрыжэла, быццам ад холаду, і падалося нават, што лускавінкі інею караскаюцца па сценах вежы, па камянях і метале, заімгляюць сталь старой зброі, павольна, але няспынна паглынаюць і колеры, і святло, і барвовы захад, і белы туман.

– Дзядзька! – гучна паклікала Ільга. Злавесны іней, нібы спудзіўшыся чалавечага голасу, апаў.

– Чаго, малая?

– Ці можна… – Ільга асеклася спачатку, але змусіла–такі сябе закончыць: – Ці можна памятаць, што ты нешта забыў?

– Чаго–о? – працягнуў Дубыніч. – Гэта як жа так, дзеўка? Калі забыў, дык забыў. Калі помніш, дык помніш. Не?

Дзень таму і сама Ільга разважала б такім самым чынам. Але не сёння.

– Я нешта забыла, – таропка загаварыла яна, недаверліва паглядаючы на Дубынічаў круглы твар. – Разумееш, дзядзька? Нешта вельмі важнае. Разумееш?

– Ага, вядома, ясна, – выгукнуў Дубыніч, падкручваючы чорны вус, і відно было, што зусім яму не ясна, ані на дробачку. Ільга схавала разгарачаны твар у далонях, кусала вусны ад злосці на сваю коснаязыкасць. Нават распавесці пра ўсё гэта, страшнае, непапраўнае, не атрымлівалася. І нешта глыбока ўнутры настойліва нашэптвала: а раптам усе гэтыя нітачкі, усе гэтыя сляды, цені ўспамінаў – лухта і прыдумка? Ніколі не было нічога, апроч таго, што і зараз вядома. А яна дарэмна ламае сабе галаву і мучыць тых, хто мае няшчасце быць побач. Толькі і ўсяго.

– Толькі і ўсяго, – з горыччу сказала Ільга ўслых. І адначасна з ёю Дубыніч, які соп і чухаў у патыліцы, мовіў:

– А дзіўна…

Заміргаў шэрымі вочкамі, наморшчыў шырокі лоб і, гледзячы кудысь уверх, у пацямнелыя ад часу бэлькі, прызнаўся, быццам і сам зараз успомніў, што нечага не помніць.

– Я тады бачыў усё з адлегласці, вядома, – Дубыніч задуменна пашчыпваў кучаравую бараду. – Але вось дзівата ж, дзеўка: у адзін момант ты была на мосце, а пасля раптам – трэсь! – і мост абрынуўся пад цмокавым цяжарам. Цябе дакладна не было – а тады з’явілася ўжо на гэтым баку. Я яшчэ падумаў: як так ускараскалася?

Ільга падняла бровы. Яна помніла і цмока, і стары каменны мост, на які пачвару прыдумалі завабіць. Усё неяк паасобку, як аскепкі ад разбітага люстра. А вось саму бойку не магла ўзгадаць: у галаве ўсплывалі толькі расповеды ды песні, якія чула пасля. Помніла ўсё, атрымліваецца, з чужых слоў, не сваёй, а чужой памяццю.

– Значыць, быў нехта яшчэ? – працягваў Дубыніч, звяртаючыся збольшага да самога сябе, чым да сваёй суразмоўцы. – Але хто? З маіх хлопцаў аніхто не паспеў бы, мы ў засадзе сядзелі з лукамі.

Ён пачасаў тоўсты нос і паглядзеў на Ільгу.

– Нехта яшчэ?.. – перапытала тая. І з надзеяй прыслухалася да вусцішнай бездані ва ўспамінах, але там нічога не азвалася. Зрэшты, гэта была ўсяго толькі чарговая нітачка, як смак яблыка, як карункі слоў, як сапраўдная музыка, якой тут няма. Можа быць, калі сабраць разам як мага болей такіх вось нітачак, яны прывядуць да чагосьці важнага, прыхаванага за інеістым дыханнем бездані?

А пасля Ільга стала ўспамінаць, звяраць уласныя ўспаміны з тымі, што навязалі ёй чужыя показкі. І зразумела: амаль у кожным успаміне, так або іначай звязаным з цмокам, чагосьці не хапае. Напрыклад, ясна помнілася, што па дарозе са спаленых Лыцавічаў яна гналася за пачварай і згубілася ў лесе. А вось дарога з лесу зусім выпала з памяці: у наступным успаміне Ільга была ўжо за многа вёрст ад светлага ляснога возера, ля якога ўпершыню зразумела, што кружляе па лесе не першую гадзіну. Пасля Ільга апыналася ля берлагу цмока, бачыла кажановыя крылы, магутны шыпасты хвост і доўгую шыю, увенчаную маленькай сухой галавой з каронаю з рагоў. І – зноў прагал, пустка. А за пусткаю – ужо мост, які стогне пад крокамі цмока, які рассядаецца і падае ўніз, і вострыя скалы, што глядзяць з вады, падобныя да цмокавага ашчэру. Ільга боўтаецца над вадою, цмок набірае полымя, каб спаліць яе – гэтаксама, як спаліў бацьку, як спаліў яе дом. Ільга зажмурваецца, чуе, як б’ецца ў вушах кроў, і… – прагал. І Ільга ўжо глядзіць на разбураны мост з высокага берага, і нацягвае лук, і страляе ў застылага цмока. І зноў пустка, і толькі пазней – здзіўлены Дубыніч, прыціхлая дружына і ў цішыні пушчанае чыімсьці ўпэўненым голасам: