Марат Әмирханов - Казан-йорт / Казань-юрт

Үрбәт каенанасына ачу сакламый, ул аны ярлыкады инде. Баксаң, мәрхүмәне, карт бичә була торып, «кечкенә хатын» дип йөрткән икән казанлылар: түбән ыруга мөнәсәбәтле ишарә. Менә ни өчен, үрсәләнә-үрсәләнә, үзен затлылар мөнбәренә иңдерергә тырышкан бичара. Башкаларны рәнҗетү бәрабәренә генә абруй казанып булса иде дә! Юк шул. Кылган кыек гамәлләрең иртәме-соңмы үзеңә китереп суга. Ходайколлары әнә җил ягына ауды, бөтен ыруны рисвай итте. Йомыкый гына бәндә иде. Тонык суның төбе корт, ди. Үз иреге белән чиркәү ишеген ачып кергән монафикъ җан. Пётр атлы икән хәзер. Пётр Ибрагимович. Иванга шул гына кирәк, янәсе, татар аксөякләре үз теләкләре белән чукыналар. Шатлыгыннан Пётр-Ходайколга сеңлесе Евдокияне ярәшеп тә куйган. Евдокиянең бер күзе күрә карый, имеш. Колакка да катырак, ди. Шуңа күрә үз араларыннан кияү чыкмагандыр, күрәсең.

Илһамга бик каныкмадылар. Чөнки хан, тәхеттән төшерелгән очракта да, үз дәрәҗәсендә кала. Ә Казан шикелле мөселман дәүләтенең баш кешесе фәкать мөселман өммәтеннән генә була ала. Анда да Чыңгыз нәселеннән булуы шарт. Илһам мәшһүр Туктамыш хан ыруыннан килгән Алтын Урда ханы Олуг Мөхәммәднең оныкчасы иде, Ибраһим ханның улы. Затлы токым. Ләкин бабаларының бөеклеге дә, үҗәтлеге дә, кыюлык-тәвәккәллеге дә юк иде Илһамда. Ходай нигәдер әлеге сыйфатлардан мәхрүм иткән иде аны. Илһамны әсирлеккә төшерүдән Иван отты микән, әллә Казан үземе? Үчен кайтаруы булгандыр, бәлкем? Иванның атасы Василийны да Мәхмүдәк хан тоткын иткән булган ич.

Татар ханнары арасында Илһам хан иң бәхетсезләрдән саналса, урыс патшалары арасында шушы ук язмышка аннан алданрак Василий Тёмный дучар була.

Дөньяга бик авырлык белән килә Василий. Анасы бөек княгиня Софья тулгагын бик авыр кичерә, озакка сузыла ул. Аптырагач, хәләле Василий Дмитриевич Иоанн монастыреның бер акыл иясеннән хатыны өчен гыйбадәт кылуын үтенә. Карт бу хәлләрдән хәбәрдар икән инде: «Борчылма, – ди, – Ходай сиңа – ул, Рәсәйгә варис бүләк итә. Бар, олуг кенәзгә Василий дип исем куш».

Шулай да, олуг кенәз дәрәҗәсенә ирешү өчен, бик күп сикәлтәләр аша узарга туры килә Василий Васильевичка. Тәхет юлына атасының бертуган энесе кенәз Юрий Дмитриевич аркылы ята, үзе патша буласы килә, гауга куптара.

Китә тарткалаш, китә пычрак атулар, түз генә. Хәтта кылычлар да кыннарыннан алына. Шулар өстенә Литва кенәзе Витовт Псковка гаскәр җибәрә, ызгыш-талаштан файдаланып калырга, Рим алдында үзен күрсәтергә тели. Витовт картлык көнендә булса да король исемен алырга тырыша. Ә ул папа кулында.

Бу бәладән көч-хәл белән котылалар. Килешү мәҗлесенә Василий җиде йөз мичкә бал, җиде йөз үгез, мең дүрт йөз сарык, җәмгысы меңнән узып поши, дуңгыз ише хайваннар белән бергә бихисап ашау-эчү ризыклары куя.

Шул рәвешле, җир белән күк арасында асылынып торган хәлдә алты ел вакыт үтеп тә китә. Юрий һаман Василийны тәхеткә хәрәмләшеп утырды дип исәпли, аны олуг кенәз итеп танудан баш тарта. Бәхәскә бары тик бер генә кеше чик куя ала. Бу – Алтын Урда ханы Әхмәт. Тәхет иясенең вәкаләтен фәкать ул гына хаклый ала.

Уртак фикергә киленмәгән очракта, дәгъвачыларның икесе дә Сарайга килергә тиеш. Василий белән Юрий да ханның аягына барып егылалар. Сарай Василийны үз итә. Кагыйдә буенча, Мәскәүгә кайтканда, Василий олуг кенәз буларак ат өстендә, ә Юрий, аның атын җитәкләп, тәпи-тәпи теркелди.

Юрийныкыларның барыбер җиңелүләрен таныйсылары килми. Шуңа күрә еш кына кылычларын чыңлатып алалар.

Көтмәгәндә, Әхмәт хан үзе Мәскәүне «кытыклап» алырга ният итә. Василий куркуыннан каладан ук чыгып кача. Югыйсә татарлар аны тәхеттән төшерергә дип түгел, ясак җыю өчен генә кузгалган булалар. Морадларына ирешүгә кайтып китәләр. Тик төшкән абруйны тиз генә кире кайтара алмыйсың шул.

Өстәвенә Казан ханлыгы, ныгып, Мәскәүгә яный башлый. Янау гынамы, Олуг Мөхәммәд улы Мәхмүдәк яу белән килә. Бу юлы инде Василий качып котыла алмый, әсирлеккә төшә. Шулай да Казан ханы аңа каты бәрелми, алтын-көмеш бәрабәренә азат итә.

Василийны 1445 елның 1 үктәбрендә тоткынлыктан чыгаралар. Шул ук көнне кичен, гомер булмаганны, Мәскәүдә җир тетри. Бу вакыйга халыкны тагын да куркуга төшерә. Төннәрен теләктә үткәрә. Иртә белән, яңадан-яңа бәла-казалар килмәсен дип, ярлыкау догасына басалар.

Бу дөреслеккә дә туры килә. Юрийның уллары Шемяка белән Косой «Олуг кенәз, Мәскәүне татарларга биреп, үзе Тверьгә күчмәкче була икән, әсирлектән котылу өчен, казнаны таратып бетергән икән» дигән гайбәт тараталар, халыкны Василийга каршы һөҗүмгә өндиләр.