Мөхәммәт Мәһдиев - Әсәрләр. 1 томда / Собрание сочинений. Том 1

Әмма аңа кадәр әдип тагын бер тапкыр язу стилен үзгәртү омтылышы ясый: «Мәңгелек яз» (1982–1985) романы шул заман татар әдәбиятында активлашкан авыл реализмы агымында иҗат ителә. Аның үзәгенә язучы колхоз председателе Ахияр Гарәфиев образын куя һәм романның идеясен дә шуның белән бәйли: тормышны, җәмгыятьне, кешеләрнең фикерләрен аерым шәхесләр үзләренең эш-гамәлләре, хезмәткә, тирә-яктагы-ларга мөнәсәбәте, тырышлыгы, намуслылыгы белән үзгәртә, ди. Әсәрдә тормыштагы шушы үзгәреш детальләп, һәр геройның тормыш, язмышын яктырту ярдәмендә күзәтеп барыла. Ахыр чиктә әдип укучыны Ахиярның акылына, ихтыяр көченә, рухи ныклыгына, максатчанлыгына сокланырга мәҗбүр итә.

Кеше холкына мәдхия җырлап язылган әлеге әсәр сугыш алды елларыннан башлап 1970–1980 еллар чигенә кадәрге татар авылын тарих буларак күз алдына китереп бастыра. Мондагы бик күп уңай үзгәрешләрне барлый, билгели. Шул ук вакытта совет идеологиясендәге күп кенә тискәре сыйфатларны да ачыклый һәм ялгыш буларак бәяли. Язучы геройлары исеменнән дә «ялгыш», «хата» сүзләрен кабатлаттыра. Мәсәлән, Ахиярның журналист белән сөйләшүен сурәтләгән ундүртенче бүлектә төп герой эш кешеләренең авылдан күпләп шәһәргә күчүенә күз йомган идеологияне «Безнең экономикада, башлыча авыл хуҗалыгы экономикасында, теге елларда бер хата җибәрелде» дип бәяли, болай дип өстәп тә куя: «Аталар ясаган хатага балалар җавап бирми, диләр. Ә мин өстәп әйтәм: аталар ясаган хатаны берничә буын төзәтеп бетерә алмый». Аннары шул ук Ахияр авызыннан терлекләрне бетерү сәясәте «хата» дип атала.

Совет хакимиятенә бәянең аллегорик характердагысы да бар. Ул романның өченче бүлегендә Хәсән картның Көлтәаяк исемле үгез белән бәйле вакыйгаларны искә төшерүендә калкып чыга. 1929 елда колхоз оеша башлагач, үгезне дә күмәк хуҗалыктагы «дүрт ягы да томаланган бүлмәгә» кертеп ябалар. Бу хәлгә озак түзә алмаган үгез абзарны ватып чыга, авылны туздыра, кешеләргә һөҗүм итә. Ахыр чиктә аны Ташлытауга алып китеп, борын тишегенә боҗра киертәләр. Бу вакыйганың өстәмә мәгънәсенә ишарәләп, язучы бүлекне мондый сүзләр белән тәмамлый: «Колхоз тарихы, авыл тарихы дигәч, ничектер Ахиярның хәтеренә бүген әнә шул вакыйга килде».

Авыл темасы үзәккә куелу белән бергә, авыл реализмы, үткәнне каралткан һәм киләчәкне мифлаштырган соцреализмнан аермалы буларак, хәзергене – югалтулар вакыты, ә үткәнне киләчәккә алып барырлык күп кенә кыйммәтләрне туплаган вакыт итеп карый. Романда татар авылының үткәнен сагыну фәлсәфәсен татар халкы тарихында, көнитешендәге милли кыйммәтләрне барлау, аларның әһәмиятен раслау дәрәҗәсенә күтәрә. Моны роман тукымасына урнаштыру өчен, язучы үзенчәлекле алым уйлап таба: имеш, партком секретаре булып килгән Рәиф, фикердәшләре белән киңәшләшеп, авыл тарихын язу, музей булдыру фикерен алга сөрә. Шушы тарихны Хәсән картның искә төшерүе, язып алу рәвешендә күп кенә кешеләрнең хатирәләре текстка бик табигый рәвештә килеп керә.

Бераздан язучы каләме кабат әдәби фикерләүдәге нюанслылыкка, орнаментализм стиленә әйләнеп кайта. Әлеге стиль язучының «Бәхилләшү» (1985) повестенда иң югары камиллек ноктасына җитә. Автор һәр бүлекчәдә гади авыл кешеләренең фидакярлеген, җорлыгын, юмартлыгын, миһербанлылыгын да, сугыш һәм шәхес культы, заман алып килгән җәфалар авырлыгын да, гадәти көнитешнең матур якларын, гадәтләрен дә сурәтләп бара. Әйтик, беренче бүлектә сугышта зур батырлыклар күрсәтеп (авылда ике орден анда гына!), ике кулсыз кайткан Исламгали абзыйның кичләрен капка төбендә сугыш турында кеше ышанмаслык хәлләр сөйләве чынбарлыкның ачы хакыйкатеннән качу булып аңлашыла. Төннәр буе саташып-ыңгырашып чыга торган Исламгалинең башкаларны үзе күргәннәр белән борчымыйча, аларны көләргә мәҗбүр иткән әкиятләре аның көчле һәм нык кеше булуын күрсәтә. Милли характер буларак, төрки-татар дастаннары геройлары структурасында иҗат ителгән Исламгали Т. Миңнуллинның «Әлдермештән Әлмәндәр» (1976) драмасындагы Әлмәндәрнең ише кебек кабул ителә. Соңрак татар әдәбиятында мондый геройлар күп кенә язучылар иҗатында күренә: Т. Миңнуллин аны «Минһаҗ маҗаралары» (1999) романының үзәгенә куя, гасырлар чигендә Ф. Бәйрәмова, Ф. Сафин, Ф. Садриев, В. Имамов һ. б. прозаиклар тарафыннан үстерелә.

Исламгали тарихы аның улы Габделхәмит тарихы белән кушылып китә, һәм язучы сиздерми генә укучыны яшьләрнең авылдагы көнкүрештән бөтенләй ераклашуы, телне, тәрбия традицияләрен җую турында уйланырга чакыра. Хәмитнең җөмлә нинди телдә төзелгәне аңлашылмаган хаты яки «япон тәрбиясе» алган кечкенә улының бернинди чикләүләр белмичә, әби-бабасының телевизорларын ватып, мунчаларын яндыруы әсәргә көлке тудыру өчен генә кертелми. Болар яңа буынның авыл традицияләреннән читләшкәнлеген күрсәтә. Исламгалинең әлеге вакыйгаларга бәйле уйларында җәмгыятьтә кешеләрнең матди һәм рухи яктан аерымлануы, бер-берсен «берничек тә аңлый алмавы» хакындагы фикер ассызыклана. Нәтиҗәдә заман алып килгән, совет идеологиясе тудырган әлеге күренешләр, билгеләр автор экзистенциясенең сәбәбенә әверелә.