Мөхәммәт Мәһдиев - Әсәрләр. 1 томда / Собрание сочинений. Том 1

Икенче тапкыр музыка Марат әнисен күмеп кайткач ишетелә. Әйтерсең, тормышның фанилыгына, үлемнең котылгысызлыгына ишарә ясап, җыр мәңгелек кыйммәтләр хакында уйланырга чакыра. Бу өлештә ул туган җир, әни, туганнар арасындагы мөнәсәбәтләр булып төгәлләшә.

Әсәр ахырында язучы кабат шушы моңны яңгырата һәм әсәрнең идеясен дә ишеттерә: «Кинәт!.. Кинәт!.. Күктә таныш, газиз тавышлар ишетелде. Кыр казлары китә икән. Кая, кайсы якларга? Нигә? Бәхет эзләпме, урын эзләпме? Нигә дип китәсез? Хәер, без үзебез дә кыр казлары кебек. Һәрвакыт каядыр китәбез, хушлашабыз, моң, сагыш таратабыз, аннан сагынуга чыдый алмыйча кайтабыз. Без дә нәкъ шулай: кайсыларыбыз юлда арый, аларны без көтеп алабыз, кайсыларыбызны юлда явызларның мылтыгы һәлак итә, без аларны калдырып китәбез, аннан аларны сагынып җыр чыгарабыз.

Күктә, нәкъ кеше күңеледәй, каз канатлары тирбәлә – яңадан кайтыр өчен казлар китә. Син дә шулай бит, адәм баласы, син дә әти-әниең янында гөрләп үсәсең, шатланасың, иркәләнәсең, ныгыйсың, аннан кинәт кенә сиңа шул нигез тар булып тоела башлый, син дә каядыр китәсең, оя корасың, канат җилпеп, чит җирләр өстеннән очасың. Менә күпмедер гомер үткәч, син бер язны яки бер көзне күктә кыр казларының тавышын ишетәсең: «Кыйгакъ! Кыйгакъ! Кый-гакъ!»

Син сагыш катыш тирән сулап куясың, теге тавышлар сиңа «Туган як! Туган як!» булып ишетелә.

Сине әнә шул яшәтә, шул сине яхшы күңелле, игелекле итә, синең колакларың «Туган як» дигән сүзне ишетә алганда син бәхетле».

Шулай итеп, әлеге романда язучы кеше өчен иң югары кыйммәт – туган җир, кайсы җирдән, нәселдән, милләттән икәнлегеңне белү, иң зур бәхет туган җирнең, казларның тавышын ишетә, күңел аша уздыра, үзеңне шул җирнең, халыкның аерылгысыз бер өлеше итеп тоя алу дип белдерә. Туган җир тавышы кешене үз нәселе-кавеме, тарихы, халкы белән тоташтыра, кирәк вакытта аңа ярдәм итә, терәк була, илһам өсти. Шушы хакыйкатьне аңлау кешенең тормышын гамьле, мәгънәле ясый.

Язучы иҗатында гомуми стиль юнәлешеннән аерылып тора торган «Ут чәчәге» (1978) повесте Асаф Рәимов белән Сылуның үкенечле мәхәббәт тарихын төрки-татар әдәбиятындагы иң матур мәхәббәт сюжетлары традицияләрендә хикәяли һәм милли сүз сәнгатендәге иң эмоциональ-тәэсирле әсәрләрдән санала. Хисләр турында сөйләгәндә язучының әле Асафка, әле Сылуга «мин» исеменнән «сүз бирүе» кичерешләрне бөтен тулылыгында тергезергә ярдәм итә. Тексттагы мондый урыннарны, «аң агышы» алымының бер төре буларак, «хис-кичереш» агышы итеп карарга мөмкин. Нәтиҗәдә лирика кануннары нигезендә тергезелгән проза әсәре пәйда була.

Бу повестька бәя биргәндә аның язылу вакытын искә төшерү дә урынлы булыр. Әсәр М. Мәһдиевнең докторлык диссертациясе хаксыз, гадел булмаган тәнкыйтькә дучар ителгән бер вакытта иҗат ителә. Әйтерсең лә язучы әдәбияттагы иң билгеле сюжет структурасына мөрәҗәгать итеп, тормыш-яшәештәге яхшылык һәм явызлык көрәше, көнчелек һәм усаллыкның теләсә нинди изге гамәлләрне җимерүе, яхшылыкның һәр очракта да бу җимергеч көчләргә каршы тора алмавы турында үз тәҗрибәсен, үз фикерен бәян итә.

Беренче карашка әсәрдә яшьләрнең мәхәббәте сугыш белән сынала: Асаф сугышка китеп, үлү хәбәре килә, Сылу, бу кайгыны күтәрә алмыйча, кияүгә чыга. Әмма язучы аларның бергә була алмавын Габделнурдагы көнчелек, эчкерлелек, усаллык белән бәйли. Әлеге геройны тулысынча кара буяуларда, күңел кайтаргыч амплуада тергезеп, кешедәге тискәре сыйфатларның мәхәббәтне, киләчәккә өметне, туачак балаларны, яшәүнең үзен дә юк итәргә сәләтле булуын ассызыклый. Шушы яклары белән әсәр Ф. Хөснинең «Йөзек кашы» повесте белән «сөйләшә», Шәрык әдәбиятларындагы үкенечле мәхәббәт тарихларын искә төшерә.

Мәхәббәт өчпочмагына корылган төп сюжеттан (Асаф-Сылу-Габделнур) тыш, автор тагын берничә охшаш ситуация төзи (Асаф-Сылу-Гаделия; Асаф-Зәйтүнә-Минһаҗ малае): болар ярдәмендә җавапсыз сөю хисенең түгел, бәлки көнчелекнең җимергеч көчен тагын бер тапкыр раслый. Гомумән, язучының күп кенә әсәрләрендә нәкъ менә көнчелек явызлыкның, бәхетсезлекнең сәбәбе итеп күрсәтелә.

Асаф – идеаллаштырылган герой, намуслы, кыю, җаваплылыкны үз өстенә алудан курыкмый торган татар ир-егете, повестьта язучы аны татар халкының вәкиле, милләтнең иң гүзәл сыйфатларын үзенә туплаган шәхес дәрәҗәсенә куя. Күпмедер күләмдә ул башка әсәрләрдәге хикәяләүче образы белән аваздаш. Шуңа күрә Асаф образы укучылар тарафыннан автобиографик образ буларак та кабул ителә. Гомумән, «Ут чәчәге» укучыларның тирән мәхәббәтен яулый. Дөрес, әдәби тәнкыйтьтә язучыны эротиканы мул куллануда, әхлакый тезгеннәрне бушатуда гаепләүләр яңгырап китә. Әмма бүген дә әсәр татар әдәбиятындагы мәхәббәткә багышланган иң камил үрнәкләрдән булып кала.