Мөхәммәт Мәһдиев - Әсәрләр. 1 томда / Собрание сочинений. Том 1

Әсәрдә ниндидер төгәл сюжет сызыгы булмау, күренешләрнең чәчелеп урнашуы, тартмалы композициягә йөз тоту хикәяләүче белән чагыштырганда икенче планда булган геройларның санын арттырырга мөмкинлек бирә. Нәтиҗәдә автор күләм ягыннан зур булмаган әсәр эчендә тулы бер галерея типлар тәкъдим итә. Әркәшә, Әлтафи, Баязитова, Нина Комиссарова, Гыйззәтуллин, Зарифуллин, Хәлил Фәтхиевич, Сабир абзый, Иван Георгиевич, Исмәгыйль агай һ. б. – һәрберсе училище тормышын күптөрле вакыйгалар мисалында яктыртуга өлеш кертә. Хикәяләү рәвеше дә, вакыйга-күренешләр һәм егет-кызларның уй-фикерләре дә әлеге геройлардагы үзгәрешне күрсәтерлек итеп уйланылган. Төрле авыллардан училищега килгән «тәртипсез» балалар повесть тәмамланган 1946 елга укытучы булырга әзер яшь кешеләргә әйләнә. Сугышка киткән укытучыларны махсус белеме булмаган кешеләр алмаштырса да, уку йорты үзенең белем һәм тәрбия бирү бурычын, алга таба тормыш дилбегәсен үз кулында тотачак буында белемле, җаваплы кешеләр, укытучылар, җитәкчеләр әзерләү бурычын лаеклы башкарып чыга. Хикәяләүченең егерме ел узганнан соң үз геройларының тормышына эпилог өлешендә күз ташлавы да шушы фикерне ныгыта.

Ләкин эпилогның башка мөһим вазифалары да бар. Нәкъ менә шушы өлештә хикәяләүче өлкән кешегә, узганны (яшьлекне) сагынучыга әверелә. Аның күңелендәге моңсулык табигать сурәте һәм «мин» исеменнән күңелдәге кичерешләрне тасвирлау аша җиткерелә. «…Машинаның ишеген ачам да моннан күп еллар элек китап күтәреп атлаган сукмакка аяк басам. (…) Таш юл буендагы Әби патша утырткан дип без ышанып сөйләгән каеннарның корыган төпләре карачкыдай бозланып торалар. Кар катыш ала-тилә җир җәйрәп ята. Элек кибәннәр утырган горизонтта яшь наратлар тезелеп киткән». Өзектәге «корыган каен төпләре» һәм «яшь наратлар» әсәр контекстында өлкән буын һәм үсеп килүче яшь буын мәгънәсен ала. Хикәяләүче экзистенциясенең сәбәбе – яшьлекнең үтүенә төшенү белән бергә яшәүнең мәгънәсен, шәхеснең яшәешкә керткән өлешен барлау булып аңлашыла. Бераздан әлеге фикерне, җирдә яшәп, игелекле эш-гамәлләр, башкалар күңелендә якты истәлек, матур хатирәләр калдырып китүенең мөһимлеген М. Мәһдиев «Кеше китә – җыры кала» повестенда үзәк идея итеп күтәрә.

Хикәяләүченең «Безнең эзләрне саклаган берәр истәлек бармы? Чал тарих! Синең битләреңдә безнең эзләр бармы? Менә шушы каеннарга, шушы баганаларга карый-карый, без монда белем алдык, безнең туң миләребез менә шушы урында кыймылдый башлады, менә шушы урында без үзебез җиккән үгезләрдән тыш дөньяда Татьянаның мәхәббәте булганлыгын белдек, Бэлага гашыйк булдык, Левинсон белән Метелицага сокландык» дигән сүзләре әсәрнең сугыш чоры балалары тормышын гомумиләштереп бәяләү максаты белән язылганлыгын тагын бер тапкыр ассызыклый. Әлеге буынга хас төп билгене дә язучы шушы зур булмаган йомгаклау өлешендә әйтеп бирә: «Авыр, кырыс юллар үтелгән. Ничек үтә алганбыз, аңа каян көч килгән? Әйе, әйе, хәтерлим. Левинсон ни өчен алга барган? Отряды тар-мар килгәч тә өметен җуймаган. Урман караңгылыгыннан чыккач, ул алдында якты дөнья күргән. Кешеләрне күргән. Елаудан туктаган. «Нужно было жить и исполнять свои обязанности». Шулай. Безгә дә яшәргә һәм үз бурычыңны үтәргә кирәк иде».

Шулай итеп, М. Мәһдиев «Без – кырык беренче ел балалары» повесте белән авыр сугыш елларында тылда калганнарның да, үсеп килүче яшьләрнең дә үз бурычларын лаеклы үтәп чыгулары турында сөйли. Әсәрнең форма үзенчәлекләре, барыннан да элек композициясе һәм хикәяләү рәвеше, татар әдәбиятында тарихи вакытны, тормыш-көнитешне иҗади тергезүнең өр-яңа юлларын ача.

1971 елда М. Мәһдиев әлеге структураны саклап язылган, әмма үзәкне тәшкил иткән сюжет ачыграк күренеп торган «Кеше китә – җыры кала» повестен төгәлли, аны «Казан утлары» журналында бастырырга әзерлиләр. Көтмәгәндә партия органнарыннан «Бу әсәрне журналдан алырга!» дигән боерык төшә. Әсәр бары тик 1978 елда гына дөнья күрә.

Повестьтагы вакыйгалар өч буынны берләштергән нәсел – «Шәяхмәтләр нәселе» тарихы тирәсенә туплана, ләкин Шәяхмәт, Хәкимулла һәм Нәриман язмышы аларның тирә-юнендәге бик күпләрнең тормышын колачлый. Бу киң колачлылык әсәрдә сугыш алды, сугыш чоры һәм сугыштан соңгы еллар татар авылының көнкүрешен бөтен ваклыкларында тергезергә мөмкинлек бирә. Сугыш исә кешеләрне ике капма-каршы чиккә аерып сынауга әверелә: үзен кайгыртучылар һәм башкалар белән уртак гамьдә яшәүчеләр алар. Соңгылары – үзеннән соң якты эз калдыручылар – тормышның тоткалары, андагы гармонияне саклаучылар булып аңлашыла.