Мөхәммәт Мәһдиев - Әсәрләр. 7 томда / Собрание сочинений. Том 7

Ул көнне төш вакытларында өйгә кайтсам, клуб капкасында иске обойның чиста ягына язып эленгән белдерү: «Бүген кич клубта кино: «Зоя». Башлана кичке сигездә. Билет бәясе ун сум». Әлбәттә, шатлыктан тын кысылды. Минем гел шулай: сирәк кенә эләккән шатлыктан гел тын кысыла. Шатлык аз эләккәнгәдер инде.

Үзеннән-үзе аңлашылса кирәк, төштән соң үгезләрне кырга алып барганда, аларны җиккәндә – кырда, юлда очраган кешеләр, вак-төяк малай-кызлар белән сөйләшү гел шул турыда – кич караячак фильм турында гына барды. Кырда ул көнне зур дәрт белән эшләдек, үгезләр дә, безнең күтәренке күңелне сизгәндәй, камыт агачларын аяк атлау көенә шыгырдатып, пуф-пуф килеп сулап, йомшак җир өстеннән карусыз атладылар. Бүген кино була, кино! Елына ике-өч кенә тапкыр килә бит безгә кино! Шул караган киноңның («фильм» дип сөйләшү авылда юк) эчтәлеген бер-береңә сөйли-сөйли, өч-дүрт ай яшисең бит! Моның бүгенгесе дә, бер-беребезгә сөйләү өчен, салкын көзләргә кадәр җитә инде, Алла боерса! Дөньяда, тормышта шундый да шатлыклы көннәр булса да була икән. Әле тагын шунысы бар: бүген төшкә кайтканда, өлгереп беткән арыш басуы кырыеннан уздык. Башаклар тулып, киерелеп, авыраеп салынганнар. Дүрткырлылар. Бераз шуларны уып кесәгә тутырдык, Нургали, берсен уып, бөртек санын әйтте:

– Нәкъ сиксән ике бөртек, – диде.

Бүген кич әни шуларны бер кашык каймак салып табада кыздырырга тиеш иде. Ул инде май ягып ипи ашагандай була. Без шулай алып кайткалыйбыз, үгез җигеп эшләүче малайларны тентемиләр, әмма инде урактан кайтучы хатын-кызның кай төшен генә актармыйлар! Берсенә хәтта суд ясап, ике елга өтермәгә дә озаттылар. Бик тә эчкәре җиренә яшерелгән орлыкны амбарга алып кереп үлчәделәр – 250 грамм чамасы иде…

Шулай, бүгенгә әле мин бәхетле идем. Кичен табадагы теге затлы ризыкны ничек ашаганымны белмим, әллә ашадым, әллә юк, тиз үк клубка торып чаптым. Әнидән акча да сорамадым, чөнки колхозда эшләгәннәрне исемлек буенча кертәләр иде. Ягъни ел ахырында, исәп-хисап ясаганда, сиңа тиешле акчадан колхоз идарәсе кино бәясен тотып калачак! Ел ахырында ник әллә ниләр тотып калмыйлар шунда, менә бүген «Зоя»ны карыйбыз бит әле. Шулай клубка кереп, тулы хокуклы кеше булып, малайлар белән кысылышып урнаштык, кепкалар белән бәргәләшеп, гадәттәгечә, сугышып алдык. Сугышның сәбәбе бер генә: шатлык, алда күрәчәк рәхәткә чыдап булмый (олая төшкәч, мин моны киңрәк планда аңладым: ач, хәерче илләр беркайчан да икенче илгә каршы сугыш ачмаганнар. Сугышны, гадәттә, эчке хәле рәтләнеп киткән, куәт, дәрт алган дәүләтләр башлаганнар. Россия дә, Германия дә, Франция дә шулай эшләгәннәр. СССР да шулай: аз гына хәле юньлеләнеп киттеме – шундук басып алу сугышы башлый: йә Балтика җитми аңа, йә Бессарабия, йә Әфганстан).

Клубның идәнен юганнар, салкынча дымлы һава, клуб эчен кино лентасы (эмульсия) исе тутырган, бу – бик кадерле ис, авылда андый ис була алмый, моны үпкә тутырып сулыйбыз.

Ниһаять, түрдәге ак җәймәгә озынча нур көлтәсе юнәлде. Әбиләрдән-әниләрдән ишетеп беләбез, рәсүлебез Мөхәммәд туган минутта күктән шундый нур көлтәсе җиргә иңгән, ди. Могҗизалы кино аппараты чырылдый башлады, шатлыкның, дулкынлануның чиге-чамасы юк иде. Ул фильм тавышлы иде кебек, ләкин киномеханик та сөйләде, кадрларны рәтләп матавыкланганда, залда утыручылар да аңлаткалады. Соңгылары, әлбәттә, үзләрен белдеклегә санап (бик җиңел генә кул ярасы алып, әллә кайчан сугыштан кайтып яшәүчеләр бар иде), болай аңлаталар иде: күктә хәрби самолёт күренә, залда берәү аңлата: әнә самолёт оча. Безнең бер сугышчы пулемёттан ата, залдан берәү аңлата: әнә пулемёттан аталар. Бер сугышчы йөгереп барганда пуля эләгеп егыла, залдан аңлаталар: әнә егылды. Боларына түзәсең инде, әмма экранда 1936 елгы Испания вакыйгаларын күрсәтә башлагач (Зояның әтисе, күрәсең, бу хәлләргә бәйле кеше булган), һәм интернациональ бригадалар Барселонага колонна-колонна булып кергәндә, арадан бер белдеклесе без малай-шалайга аңлатты:

– Әнә нимечләр Мәскәүгә якынлашалар. Әнә нимеч генераллары бара…

Моның алай түгел икәнлеген мин белә идем, дәшмәдем. Зал бит Зояны көтә, шуның ничек итеп немецлар кулына эләгүен көтә, аны асып үтергән сурәтләрне көтә. Аннан соң залдагы ярты халык экранда артистлар уйный дип башына да китерми, киночылар чын хәлләрне төшереп йөргәннәр дип, чын күңелдән ышана. Хикмәт менә нәрсәдә! Шуңа күрә халык Мадрид-Барселона күренешләрен юньләп карамый, ул Зояның үзен көтә иде…

Ләкин эш Зояга ук һич тә барып җитә алмады: лента гел өзелеп торды, аппарат янындагы механик берөзлексез сүгенде, экранда ямьсез булып сырлы-сырлы лента өзекләре күренде, клубны лента исе басты. Дөрес, лента өзелүнең файдалы ягы да бар, кино беткәч, төртешә-сугыша аны җыеп аласың, аннан иртәгесен җыелышып кояшта карыйсың, бер-береңә мактанасың. Минем үземдә, мәсәлән, 1938 елда караган «Зилем хан» исемле бер фильмның ике кадры бар, мин аны ничә ел инде китап эчендә саклыйм. Анда башы яралы мәһабәт ике ир кеше – икесе дә ат өстендә, кылычлар асылынган, берсенең күлмәкләре ертылган, сурәт астында латин хәрефләре белән татарча язылган: «Качарга кирәк… Степькә. Персиягә…»