Уладзімір Караткевіч: Подыхі продкаў

Напэўна, мастак лаяўся ў думках, малюючы льва, — адкуль яму было яго бачыць. Але ён з точнасцю ведаў, што толькі два звяры на свеце ходзяць дзвюма правымі нагамі, а потым дзвюма левымі — конь-інаходзец і мядзведзь. Так і напісаў.

Праз закрытыя павекі бачу яго. За мурамі сабора дагарае на купалах сонца, круцяцца вокол іх стрыжы, а ў саборы цёмна, гусцеюць і наплываюць цені. Баляць стомленыя вочы, баліць шыя, пальцы зводзіць сутарга.

Мала святла, і працаваць нельга.

Але прага работы — чым прагнаць яе? Хіба забароніш раджаць жанчыне, у якой пачаліся роды? Боль, і радасць, і паспешлівасць.

І ўспыхваюць ад гэтага жадання пальцы рукі, якая трымае пэндзаль, і асвятляюць фрэску мяккім, як апошнія промні на купалах, святлом.

І святло гэтай рукі застанецца на зводах ныня і прысна і павек вякоў.

Што ж ты, перастаеш гарэць, мастацтва, што ж ты свеціш цьмяным, як сяйва Марса, святлом.

І чаму зусім непадалёку, у Багалюбаве, усё жыве толькі мінулым, трава расце на месцы харомаў і зелень палыну, быццам пакрытая марозам, горка і сумна лье свой пах у вокны белых палат? Фарбы не размешваюць на крыві — вось што.

Ах, як весела тут было восемсот год таму!

Падалі на захадзе сонца ружовыя ветразі, лёталі цокі з шоўкам, шкурамі, сонечным італьянскім віном, гулялі мускуламі бронзавыя, ільсняныя спіны рабоў, і палюбоўніца бліжняга дружынніка нахабнымі, сучымі вачыма глядзела на іх.

Весела жылі і трывожна. Пілі, стралялі ў лугах гусей-лебядзей і аленяў з залатымі рогамі, чакалі навалы з-за лясоў, і чубаты чалавек хаваўся з чаўном у сітняг, пабачыўшы над высокім кустарнікам калматыя бунчукі. А ў церамной святліцы рука, што ляжала пад плячом каханай, сціскала нож, і тонкая кальчуга пад сарочкай калола шыю лады і хоці.

Мы ідзем пад арку брамы, і галубінае пяро павольна, бы ў водавароце, падае перад намі на высокую густа-зялёную траву.

Здалося мне цi не, што праз вузкае акно мiльгнуў на хвiлiну падазроны вялiкi твар, чырвоны, налiты крывёю твар чалавека, якога звалi Андрэем, як таго? [1] Князь Андрэй Багалюбскі.

Ад базедавай хваробы ў яго былі дзікія і лютыя вочы, ад ураджонай акасцянеласці шыйных пазванкоў — ганарлівая пасадка галавы. Ён не мог яе апусціць, а калі трэба было — ён нахіляў яе разам з тулавам, як воўк.

Таму яго з дзяцінства лічылі ганарлівым, і ён сам звык лічыць сябе такім, і жорсткасць яго стала пачэ меры цярпення чалавечага.

Ад маці-палаўчанкі яго дзікія вочы мелі касы разрэз, і ён сумаваў па стэпах, дзе імчаць шалёным намётам гарбаносыя дзікія коні.

Але ён сціскаў сэрца, бо ён быў уладаром. Толькі ханская жорсткасць прыжывалася паўсюль, і таму нават тут пачалі ламаць хрыбтавіны. І ён не прыдбаў сабе сяброў вялікім і мудрым жыццём.

Кусцік палыну пад маімі нагамі, нашчадак таго, які нюхаў ён. Трава — емшан, што серабрыцца ў стэпах палавецкіх.

Сарві яе.

А потым трапяткі агонь паходні і чалавек з барвяным тварам, з папярочнай, успухлай жылай на лобе, нечалавечай сілай адбіваецца ад шасцёх змоўшчыкаў з мячамі і дзідамі, раскідвае іх і рыкае, як паранены леў, а яны зноў і зноў кідаюцца на яго, шматуюць, цягнуцца за ім па падлозе.

Вырваўся, бяжыць, мітусяцца па скляпеннях, размаляваных травамі, калматыя цені. Сплываючы крывёй, ён бяжыць, і ногі заносяць яго ў бакі, як п'янага. Наперадзе паратунак, але ён страціў сілы і розум, свісцячае дыханне вырываецца з вуснаў, ногі яго ведаюць толькі, што ўніз бяжаць лягчэй, і ён збочвае, бяжыць па вінтавых каменных сходах. Праз вузкія вокны ў шырокіх нішах, перамяжаючыся з пыльнай цемрай, склізгоча па яго твары святло зорак. З інстынктам зайца, які хоча схаваць галаву, чалавек шукае нары.

Многа стагоддзяў пасля другі ўладар, кірпаты, хаваецца ад крылатага жаху ў камін.

Гэты забіваецца ў нішу акна.

Чуюцца крокі, якія… вось-вось, здаецца, пайшлі далей. Не — бліжэй.

— Тут ён!

Страшны крык абуджае мяне.

Я іду яго шляхам, бачу на сценах роспіс, што перадае яго апошні бег, спускаюся па сцёртых прыступках і бачу ў пыльнай нішы, дзе яго дабілі, два цёплых, ружаватых галубіных яйкі.

Калі мы зноў выходзім на траву, я амаль хістаюся. Нервы цэлы дзень так напружаны, што не вытрымліваюць яшчэ і гэтага, здаюцца.

Я адчуваю сябе няздольным нешта ўспрымаць, аб нечым думаць, штосьці любіць. Адбылося нешта падобнае таму, калі б ты пабачыў чалавека, задаўленага аўтамабілем, тое, што медыкі-псіхолагі называюць заразай смерці.

У такім стане нельга жыць: пад скурай самага лепшага твару ясна бачыцца чэрап, дасканалыя формы чалавечага цела, гладкія мускулы, складанейшыя нервы, прыгожая, цёплых колераў скура — усё толькі дзеля таго, каб прыкрыць шкілет.