Aleksandr Belyayev - Jahongir

«Qiziq, — deb o‘yladi Kachinskiy. — Men ham, Shtirner ham qar xil yo‘ldan boribmiz-u, ammo bir xil xulosaga kelibmiz. To‘g‘rirog‘i, ikkalamiz ikki nuqtadan ish boshlabmiz. Lekin u ham, men ham ximiya, fiziologiya va fizikaning eng so‘nggi yutuqlaridan foydalanganmiz. Agar biz radiodan, ion nazariyasidan, refleksologiyadan bexabar bo‘lganimizda hech qanday kashfiyot qilmagan bo‘lardik. Dunyoning ikki burchida yashovchi olimlar ba’zan bir kun, hatto bir soatning o‘zida aynan bir xil yangilikni kashf qilishlari sababiga endi tushundim…»

«…Bir necha kungacha g‘alati bo‘lib yurdim, — deb yozardi Shtirner o‘z kundaligida. — Men ilmiy kashfiyot qildim. Buni professor Gerega aytsammikin, yo‘qmikin? Axiri chidolmadim, chalachulpa qilib bo‘lsa ham unga gapirib berdim. Lekin, aftidan, professor gapning asosiy mohiyatini tushundi. U menga kichkina ko‘zoynagi tepasidan kulimsirab qarab qo‘edi, kulganida bir dona ham tishi qolmagan og‘zi torayib, mo‘ylovi va pastki labining ostidagi soqoli tipratikan ignasiday dikkayib ketdi.

— Sizning fikringizcha, — dedi u, — ya’ni siz, he… ishlab turgan, ya’ni fikrlayotgan inson miyasi radio to‘lqinlari chiqaradi, binobarin, fikrni uzoq masofaga uzatish mumkin, demoqchisiz-da?

— Aniqrog‘i, fikrning o‘zini emas, miya chiqargan elektr to‘lqinlarini uzoq masofaga uzatish mumkin. Har bir fikr, har bir kayfiyat ma’lum chastota va uzunlikdagi o‘ziga xos to‘lqin tarqatadi. Bu to‘lqinlar boshqa miya tomonidan qabul qilib olinib, qanday fikr yoki kayfiyat tarqatilgan bo‘lsa, o‘shandayligicha ongda namoyon bo‘ladi.

Gere boshini qimirlatib, diqqat bilan eshitib o‘tirdi, gapimni tugatishim bilan chertib-chertib so‘zlay ketdi:

— Bo‘lmagan gap! Xafa bo‘lmangu, azizim, quruq safsata bu. Siz xulosa chiqarishda hammavaqt shoshasiz. Agar bundan keyin ham shu yo‘ldan boradigan bo‘lsangiz, sizdan hech kachon tuzukroq olim chiqmaydi.

— Nega safsata bo‘larkan? — dedim men xafa bo‘lib.

— Chunki bu ilmiy gap emas. Shuning uchun ilmiy emaski, hali tajriba orqali isbot qilinmagan. Mana, ikkalamizning oramiz ikki qadam ham kelmaydi. Qani, birorta fikrni menga o‘tkazib ko‘ring-chi!

Men sal shoshib qoldim.

— Buning uchun bizning «stansiya» larimiz, ya’ni miya va nervlarimiz bir-biriga to‘grilangan bo‘lishi kerak.

— Xo‘p, to‘g‘rilang! — dedi Gere tantanavor bir qiyofada.

— Ularni radiopriyomnik to‘lqinlariga o‘xshash to‘g‘rilab bo‘lmaydi. Lekin yaqin odamlar orasida bunday moslik ko‘p uchraydi. Bunaqa ajoyib-g‘aroyib hodisalardan qanchasini eshitganmanu…

— Har turli ko‘zbog‘lamachilik, folbinlik, sehrgarlik va shunga o‘xshash hiyla-nayranglarni aytyapsizmi? Ehtiyot bo‘ling, azizim. Siz judayam qaltis yo‘lga tushib qolibsiz.

— Lekin mening nazariyam bilan bunaqa hiyla-nayranglarni nima aloqasi bor?

Men ranjidim-u, ammo umidsizlikka tushmadim.

Yana puldan qiynalib qoldim… Xo‘jayin uydan ko‘chirib yubormasa go‘rga edi.

Baribir men haqman. O‘zimning haqligimni Gerega isbot qilmasdan qo‘ymayman. Ammo qanday qilib tajriba o‘tkazsamikin-a?

Ertaga tarjimamning qalam haqini berishmoqchi.

Gere kuchuklarni o‘rgatish qobiliyatimga ajablanyapti. U bu ishimning sirini bilmaydi. Men kuchuklarni shartli refleks asosida o‘rgatmayman. Mening usulim boshqacha. Men ularga ta’sir o‘tkazaman.

Bu ta’sirning siri shundan iboratki, men buyrug‘imni ijro etish uchun it ajarishi l’zim bo‘lgan har bir harakatni ipidan-ignasigacha ko‘nglimdan o‘tkazaman. Kecha qiziq voqea bo‘ldi. Gere ming‘irlayverib, nasihat qilaverib jonimga teguvdi, Vega (Gereni o‘lguday yaxshi ko‘radigan kuchuk) hozir borib uny bir tishlasa edi, degan o‘y xayolimga keldi. Odatim bo‘yicha, kuchuk chopib borib Gerening pochasidan olishini aniq tasavvur qildim. Nima bo‘ldi deng? Vega rostdan ham qattiq akillagancha Gerening oldiga chopib bordi-yu, shimini dabdala qilib tashladi. Axir bu fikrni olisdan turib uzatish emasmi? Gere nihoyatda xunob. Veganing xatti-harakati biz o‘rgatgan har qanday refleks doirasidan ham chiqib ketgani uchun Gere uni quturgan deb o‘ylashti. Sho‘rlik kuchukni maxsus kameraga qamab qo‘yib, kuzatish olib boryapti. Ammo oldiga suv qo‘ysa Vega pinagini buzmay ichganini ko‘rib, ajablanadi. Mening kulgim qistaydi, Vega bo‘lsa qamab qo‘yilganidan hayron. Axir itning nima uchun bunday silganini tushuntirolmayman-ku! Qiziq! Gerega fikrni uzoq masofaga uzatish mumkinligini isbot qilmoqchi edim, endi yana shunaqa sharoit tug‘ilishini kutish kerak. Darvoqe, sharoitni yaratsa ham bo‘ladi. Endi Gerening ko‘z oldida tajriba qilib ko‘raman. Mayli, bu gal Gerening o‘zi topshiriq bersin, masalan, kuchukka falon marta akillashni buyursin.

Yigirma marka qarz oldim. Ijara haqini to‘ladim.

Vega haliyam «qamoq» da. Devor orqasida turib, xayoldan unga uch marta akillashni buyurdim. Har doim fikriy buyrug‘imni bsxato bajaradigan kuchuk bu gal parvo ham qilmadi. Nima uchun bunday bo‘ldi?

Sababini topdim. «Kamera» devorlariga tunuqa qoplangan, tunuka esa kanalizatsiya trubasiga tyogib turardi. Qoyil! Tajriba qilishim uchun taqdirning o‘zi menga yordam beryapti: men tarqatgan fikr to‘lqini tunuka qoplangan. denorga urilib, kanaliiatsiya trubasi orqali yerga o‘tib ketar ekan. Agar xohlaganda yerga ulab, xohlaganda yerdan ajratib qo‘yiladigan temir qafas yasayeam-da, ana shu qafasning ichiga o‘tirvolib, itga ta’sir o‘tkazsam-chi? Unda…»

— Qiziq! — deb pichirladi Kachinskiy. — Temir qafas yasash fikri unda shu tariqa paydo bo‘lgan ekan-da!

Shtirner, aftidan, ancha payt kundalikni qo‘liga olmagan shekilli, keyingi yozuvlar uning Karl Gotlib ixtiyorida ishlagan naytiga aloqador edi.

«Mening hurmatli xo‘jayinim Karl Gotlib, — deb yozardi Shtirner, — judayam itga ishqiboz. Qizig‘i shundaki, itlar gufayli biz yaqinlashib ketdik, shular tufayli mening martabam oshdi. Men u bilan Gerening uyida tanishganman. Ular maktabdosh va tengqur ekan, lekin ikkoviga qarab turib, sirayam unaqa deb o‘ylamaydi kishi: Gerening sharti ketib parti qolgan, Gotlib asa qirchillama yigitga o‘xshaydi. Gotlib mening o‘rgatilgan gsuchuklarimga qiziqib qolib, uyiga taklif qildi. Gerenikiga u yiliga bir marta kelardi. Shuning uchun ham men bankir bilan ilgariroq uchrashmaganman. Mana endi, kimsan — Karl Gotlibning shaxsiy sekretariman! U mendan xursand, men — undan.

Qariya Gere bilan aloqamiz allaqachon uzilib ketgan. Afsuski, men unga fikrni uzoq masofaga uzatish mumkinligini tajribada isbot qilib berolmadim. Mayli, qaytanga yaxshi. Mustaqil ishlayapman. Bu nomi ulug‘ qariyalar yoshlarning mehnatiga sherik bo‘lishni yaxshi ko‘rishadi. «Gere laboratoriyasida sinab ko‘rildi… Gere rahbarligi ostida unday qilindi, bunday qilindi…» Hamma shuhrat Gereniki. Darvoqe, hozir meni shuhrat emas, undan ko‘ra muhimroq narsa qiziqtiradi. Temir qafas ichidan turib ta’sir o‘tkazishni o‘zimcha sinab ko‘rib, shunday xulosaga keldimki, fikr qilinayotgan paytda elektr to‘lqinlari hosil bo‘lar ekan. Endi ana shu to‘lqinlarning xususiyatlarini o‘rganishga kirishish kerak.

Ishim boshimdan oshib-toshib yotibdi. Kechasilari inson miyasi tarqatadigan radioto‘lqinlarni tutuvchi apparat yasash bilan ovoraman. Bu juda qisqa to‘lqinDa ishlovchi, nihOyatda sezgir priyomnik bo‘lishi kerak. Uning diapazoni qirq santimetrdan bir metrgacha uzunlikdagi to‘lqinga moslashgan bo‘lishi lozim.

Mana sxemasi.

Elza Glyuk! Ajoyib qiz. U bilan yuriskonsultimiz (familiyasi nuqul esimdan chiqib qoladi) orasidan ola mushuk o‘tganmi deyman. Ammo Zauyer! Glyuk bilan Zauyerning munosabati juda iliq. Ehtimol qaylig‘idir? O‘sha kulcha yuzning nimasi yoqarkin qizga?

Ishim yurishmadi! Priyomnik radioto‘lqinlarni qabul qilmadi. Boshqatdan yasayman. Endi kechalari ishlayapman. Kechqurunlari universitetda anatomiya bilan fiziologiyani o‘rganyapman, lekin bu fanlarni radiotexnika nuqtai nazaridan tahlil qilyapman. Qiziq! Odam tanasi xuddi qabul qiluvchi va tarqatuvchi radiostansiyaga o‘xshaydi!