Aleksandr Belyayev - Jahongir

— Men o‘ylagandan ko‘ra qiziqroq narsa ekan bu, — deb pichirladi u va kundalikni betma-bet o‘qishga kirishdi…

«Yangi yil. U menga nima hadya qilarkin? Gerening uyiga bordim. Professorning ta’bi xira. Shimpanze Frits kasal bo‘lib qolibdi va Gerening qo‘lini yaralyabdi (tishlab olibdi).

«Daraxtdagi kapalak qurti» ni o‘qib chiqdim. Agar bir qurtning g‘ashiga tegilsa, u g‘ujanak bo‘lib oladi, buni ko‘rib, yonidagilari ham shunday qilarkan. Nega bunday?

Frits ancha tuzalib qoldi. Gerening yarasi ham bitib ketdi. Chol qoni zaharlanishidan qo‘rqqan shekilli. Kapalak qurtlari haqida so‘radim. Tuzuk-quruq bir narsa demadi. Shartli refleks, emish. Xuddi bir chaqaloqning yig‘isini eshitib, boshqa chaqaloqlar ham yig‘laganiday gap, deydi. Lekin hamma gap shundaki, agarda kitobda yozilganiga ishoniladigan bo‘lsa, barmoq tegizilganidan keyin g‘ujanak bo‘lib olgn qurtni ko‘rmasa ham boshqalari shunaqa qilaverarmish.

Kir yuvadigan xotin kafangado qildi: har bitta kir uchun uch markayu yigirma besh pfenningdan oldi! Arzonroqqa yuvadigan odam togxish kerak. Kitobga pul yetmadi.

Xo‘jayin ijara haqini talab qilyapti. Uydan ko‘chirvormoqchi. Yana tarjimaga kirishmasam bo‘lmaydiganga o‘xshaydi.

Kuchukni muzika chalib turib ovqatlantirdik. Men fleyta chaldim. Shartli refleksni kuchaytirdim. Ishdan keyin profes(or Gere odati bo‘yicha sayr qilardi, meni ham o‘zi bilan birga boshladi. Yo‘l-yo‘lakay menga galati narsalarni gapirib berdi. Uning aytishicha, agar bir juft erkak va urgochi hasharotni bir-biridan ajratilsa, masalan, urg‘ochisyni kichkina qafasga qamab, erkagini shahar tashqarisiga olib chiqib qo‘yib yuborilsa, u baribir urg‘ochi hasharotning oldiga qaytib kelarmish. Ular yo‘lni qanday topadi? Professor Gere, buning sirayam ajablanadigan joyi yo‘q, hasharotlarda ko‘rish xotirasi kuchli bo‘ladi, deydi. Ko‘pgina hasharotlar (masalan, asalarilar) shunaqa emish. Menimcha, bu to‘g‘ri emas. Qo‘limga hasharot tushishi bilan tajriba qilib ko‘raman, erkagini shahar tashqarisiga hammayog‘i berk qutichada olib chiqaman.

Gere, kuchuk miyasining yarim pallasini olib tashladi. Operatsiya, nazarimda, muvaffaqiyatli chiqmadi. Sho‘rlik kuchuk! Avvalgidan ko‘ra battarroq g‘ingshiydigan bo‘lib qoldi. Unga morfiydan ukol qilgan edim, ancha tinchidi. Sezishimcha, morfiyning ta’siri bosqichma-bosqich bo‘ldi: kuchuk asta-sekin tinchlandi, tutqanoq orasidagi orom vaqti uzaya bordi. Morfiyning ta’siri yo‘qolgach, yana og‘riq boshlandi, lekin bu holat ham xuddi haligiday bosqichma-bosqich yuz berdi.

Omadim keldi: tarjima qilish uchun kitob berishdi. Ximiya kitobi. Judayam qiyin. Lekin shunisi ham borki, avans oldim. Ko‘pgina qarzlarimdan qutuldim: uy egasiga ijara haqini to‘ladim, baqqolga berdim. Ximiyada ancha-muncha qiziq narsalar bor ekan. Tarjima qilib o‘tirib, ko‘pgina kimyoviy jarayonlardachdavriylik mavjudligini bilib oldim. Masalan, shisha idishga simob quyib, ustidan ma’lum quyuqlikdagi vodorod peroksidi solinsa, simob bilan vodorod peroksidi o‘rtasida kimyoviy jarayon boshlanib, pirovardida, vodorod peroksidi suv bilan kislorodga bo‘linib ketar ekan. Yezuvga qaraganda, kislorod ajralishi goh, sustlashib, goh tezlashib turarkan. Eng qizig‘i shundaki, shhar va narkotik moddalar xuddi inson organizmiga ta’sir qilganiday, mana shu davriy reaksiyalarga ham o‘ziga xos ta’sir kursatadi! Bu degan so‘z, inson va hayvon organizmida ham xuddi shunday kimyoviy reaksiyalar sodir bo‘lib turishini anglatmaydimi? Demak, morfiy biz operatsiya qilgan kuchukka ta’sir qilganiday, laboratoriyada o‘tkaziladigan shisha idishdagi reaksiyaga ham xuddi shunday tinchlantiruvchi ta’sir o‘tkazar ekan-da?

Turli fanlar ba’zan kutilmaganda bir-biriga yaqinlashib qoladi.

Charchash jarayonini o‘rganish maqsadida professor Gere bilan tajribalar o‘tkazdik. Masalan, ko‘zning charchashini olaylik. Yerug‘likda qizil rang ayniydi, qorong‘ilikda esa yana o‘z holatiga qaytadi.

Qayta-qayta ta’sir qilish natijasida asabiylikni ma’lum cho‘qqigacha ko‘tarish mo‘mkii, ammo undan keyin shunday bir reaksiya yuz beradiki, asabga hech narsa ta’sir ko‘rsatolmaydi. Asabning sezgirlik davri undagi sezuvchan moddaning butunlay buzilib ketishiga bogliq. (Masalan, ko‘zdagi ana shunday sezuvchan modda qizillik ekan.)

Orqa miyadan teparoqqa joylashgan nerv markazlariga kelsak, ularga elektr orqali ta’sir ko‘rsatilsa, tokning qancha muddat tutib turilishidan va ta’sir qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, davriy «reaksiya» hosil bo‘ladi. Markazdan muskullarga uzatilgan harakatlantiruvchi qo‘zgatishlar soni sekundiga 16 dan 30-gachani tashkil etadi. (Bu ham kimyoviy jarayonlardagi davriylikning xuddi o‘zginasi.)

Gere menga, itlarni o‘rgatishga qobiliyatingiz zo‘r, deydi. Agar sirkda ishlasam, tarjima qilib topganimdan ko‘ra ko‘prok pul tushirarmishman. Professor bo‘lishimga hali ancha bor emish! Professorlik nima qilib berardi menga? Muhtojlik jonimga tegdi.

12 may — ulug kun! Urgochi kapalakni kichkina qafasga solib, ochiq deraza tokchasiga qo‘ydim-da, erkagini yopiq qutichada shahar tashqarisiga olib chiqib qo‘yib yubordim. Erkak kapalak qanotini mayib qilib, ucholmay qolarmikin, deb qo‘rquvdim Darhaqiqat, qanotlari bir oz shikastlanibdi, lekin shunga qaramay, u shahar tomonga qarab uchib ketdi. Uyga qaytib kelsam hali qaytmabdi. Taxminan bir soatlardan keyin paydo bo‘ldi-yu o‘zining tutqunlikdagi jufti tepasida aylana boshladi. Ikkovini ham qo‘yib yubordim. Men lol bo‘lib qolgan edim. Yepiq qutida olib ketilgan kapalak shaharga qanday qilib qaytib keldi? Gere xato qilyapti. Kapalak allaqanday bir sezgiga tayanib, topib kelgan. Qanday sezgi bu? Keyin qurtlar yodimga tushdi. Sheriklaridan biriga nimadir xavf solayotganini ular qanday sezgi bilan sezisharkin? Kun bo‘yi boshim qotdi…

Keyin birdan jumboqni yechganday bo‘ldimu o‘zimni buyuk bir kashfiyot bo‘sag‘asida turganday his etdim. Balki intuitsiya deganlari mana shudir? Birdan ichki bir hissiyot bilan bir narsani fahmlash. Darvoqe, aslida ko‘p narsani keyinroq fahmladim. Mening haligi holatim esa uzil-kesil «fahmlash» emas, balki halizamon muhim bir yangilikdan voqif bo‘lishimni ko‘ngil sezganidan tug‘ilgan bemisl quvonch edi. Intuitsiyani to‘la-to‘kis tushunmasak ham uning hech qanday sirli joyi yo‘q. Intuitsiya, menimcha, turli-tuman taassurotlar, fikrlar, ko‘p yillar davomida to‘plangan uzuq-yuluq fikrlarning o‘zaro birikkan paytidir. Bu birikish miyada sodir bo‘ladi. Barcha fikrlar bir sistemaga tushib, jamlanib, yangi bir xulosa, yangi bir fikrni vujudga keltiradi. Harholda men buni o‘z boshimdan kechirdim. Endi men o‘z kashfiyotimga qay tariqa yetib kelganimni tasavvur qila olaman. Kapalak va qurtlarning xatti-harakati haqida o‘ylab turib, ehtimol ular radio orqali gaplashishsa kerak, degan xayol keldi miyamga. Albatta, ularning o‘ziga xos «tabiiy» radiostansiyasi bo‘lishi kerak. Mo‘ylovlari balki antenna vazifasini bajarar. Bu o‘xshatish o‘zimga yoqib qolib, shu haqda ko‘p o‘ylay boshladim. Xo‘sh, nima uchun shunday bo‘lishi mumkin emas? Doimo birga yuradigan ikkita kapalak qandaydyr signallar orqali o‘zaro «gaplashishi» mumkin. Lekin bu signallarni qanday energiya bir-biriga yetkazadi? Loaqal elektrni olaylik! Ionlar, ya’ni elektr energiyasini ishlab chiqaruvchi kimyoviy;ritmalarni bilamiz. Tirik mavjudot organizmida muskullar na asosan, nerv va miyaning ishlashi jarayonida murakkab kimyoniy reaksiyalar yuz beradi. Bu ish jarayoni ham ma’lum bir davriylik bilan bog‘liq. Demak, nerv markazlari ionlarni vaqtnaqti bilan chiqaradi yoki to‘xtatib turdi. Bu ionlar havoga tarqalib, ikkinchi mavjudotning nerv sistemasi orqali qabul silinadi… Mana sizga radioaloqa!

Men hali uzil-kesil xulosaga kelmagan edim-u, lekin bu kash|)iyotim ikkita kapalakning bir-biri bilan topishishini jo‘ngipa tushuntirishdan ko‘ra chuqurroq, muhimroq va ahamiyatliroq: janligini ko‘nglim sezib turardi. Kapalaklar fikrimga turtki berdi, xolos. Ehtimol, kapalaklarning bir-birini topishida radioning aloqasi yo‘kdir. Ehtimol, ularda hid bilish yoki bizga ioma’lum yo‘nalishni his etish sezgisi taraqqiy etgandir. Endi kapalaklar qayoqqa uchsa uchaversin, bir-birini qanday qilib topsa topaversin. Ular bilan endi mening ishim yo‘q. Endi mening oldimda bundan ko‘ra muhimroq va qiziqroq tadqiqot ob’yekti: hayvonlar va odamlar turibdi…»