Альгерд Бахаревич - Ратуючы Агасфера. Эсэ пра айцоў і дзяцей

Адна за адной грымяць судовыя справы — там яўрэі здзейснілі рытуальнае забойства, там зноў “елі з кроўю мацу”, там скралі хрысціянскую дзяўчыну, там хлопчыка. Мясцовая паліцыя верыць чуткам, чым далей ад Вены, тым мацнейшыя стэрэатыпы, тым слабейшы закон. У самай гучнай з такіх сфабрыкаваных справаў — так званым “забойстве ў Ціса-Эслары” — толькі дзякуючы прыезду камісіі са сталіцы мясцовы яўрэй не быў адпраўлены на шыбеніцу па фальшывым абвінавачанні ў забойстве. Імператар незадаволены, яму патрэбная стабільнасць, але і ён вагаецца: абараняючы адных яўрэяў, ён дазваляе антысеміцкую прапаганду ў дачыненні да іншых. Свабода слова ў Аўстра-Венгрыі ўпершыню абарочваецца сваім іншым, брыдкім, бокам. Галоўныя палітычныя лагеры імперыі — манархісты, пангерманцы і лібералы — няспынна грызуцца паміж сабой, але ўсе яны адзіныя ў сваёй нецярпімасці да яўрэяў. Нецярпімасці расавай, інтэлектуальнай, палітычнай, рэлігійнай, сацыяльнай, нецярпімасці рознага градусу і рознага ўзроўню — але нават яна не змагла перашкодзіць каласальнаму прарыву яўрэяў у эліту аўстра-венгерскага грамадства. Вынік якога будзе назіраць у пачатку новага стагоддзя малады Гітлер.

Чытаючы працы па гісторыі антысемітызму ў дунайскай манархіі, здзіўляешся найперш таму, як жа глыбока ён сядзеў у людзях той эпохі. Выглядае на тое, што быць антысемітам лічылася не тое каб доблесцю — але прыкметай нармальнасці, быць антысемітам значыла мець погляды, а погляды трэба паважаць. Пагатоў калі гэта погляды паважаных чальцоў грамадства, арыстакратаў, палітыкаў, інтэлектуалаў, навукоўцаў, людзей культуры. На антысеміта амаль нікому не прыйшло б у галаву паглядзець коса — хутчэй, яго б зразумелі і завялі б з ім дыскусію: як вырашыць гэтую праблему? Нярэдка ў такіх дыскусіях удзельнічалі і самі яўрэі — і даводзілі сваю патрэбнасць манархіі, сваю адданасць і лаяльнасць. Пакуль што дзяржава гэтага не аспрэчвала. Знакаміты бургамістр Вены Карл Люгер быў адкрытым, перакананым, закаранелым, пячорным антысемітам — а Вена пры ім зрабілася горадам, яўрэйскае насельніцтва якога ўвесь час узрастала. Парадокс толькі з сучаснага гледзішча…

Лятучы галандзец узяў на палубу Агасфера — а цяпер не ведаў, як высадзіць таго на сушу. Тангёйзер выйшаў з пячоры і зразумеў, што свет змяніўся. Словы, словы, словы. Музыка, якую немагчыма было выключыць. Опера, у якой ніхто не мог сысці са сцэны. Вальнадумцы і іншаверцы, Садом і Гамора, рэпа і пустазелле. “Мы” або “яны”.

6.

Ці былі антысемітамі гэтыя трое паважаных паноў? Ці ненавідзеў яўрэяў пан Рыхард, ці выпадкова ўклаў у вусны свайго героя-мужыка антысеміцкія клішэ пан Францішак, ці выхаваў у юдафобскім духу сына пан Алаіс — і ці магло ўсё стацца інакш, чым сталася?

І так. І не. Jain, як кажуць немцы.

Бясспрэчна, кожны з іх меў у той ці іншай ступені антысеміцкія схільнасці. Гэта не надта лёгка прызнаваць, але гісторыя даводзіць, што большасць еўрапейцаў-неяўрэяў таго часу была антысеміцкай. Як жыць зь Іншым? Тады гэтае пытанне несла ў сабе праблему з выразна негатыўным значэннем, а не з нейтральным. Іншы быў Крыўдай, і крыўдай вялікай — проста таму, што быў Іншы. Як падпарадкаваць яго, як зрабіць яго сваім — або, калі ён не паддаецца, як яго знішчыць? Такія пытанні не лічыліся нечым супрацьнатуральным — наадварот, добра пасавалі да навукова-тэхнічнага прагрэсу, а з ім — і да геапалітыкі. Тое, што Іншага можна проста пакінуць у спакоі, прыняць ягоную Іншасць і жыць з ім у згодзе, падалося б дзевятнаццатаму стагоддзю глупствам. Слабасцю. Адзнакай нацыянальнае імпатэнцыі і проста несучасным поглядам на рэчаіснасць.

Бо яны ж таксама лічылі сябе сучаснымі — гэтыя цёмныя і шчырыя людзі, памяць пра якіх дагэтуль узвышаецца над часам, як крыжы над іхнымі магіламі.

Сучаснасць — прывілей, які перадаецца з рук у рукі. Судзіць людзей мінулага паводле законаў цяпершчыны немагчыма. Толькі вось дзе межы, дзе заканчваецца мінулае і пачынаецца цяпершчына? Наколькі далёкае гэта мінулае? 1850 год — гэта далёкае мінулае? А 1888-ы? А 1933-ы? А 2017-ы?

Для таго, каб сёння прызнаць некага антысемітам, патрабуецца значна менш падставаў — і значна менш часу. З часам наогул такая штука — ён не мінае раўнамерна, гісторыя не адмервае этап за этапам сінхронна ва ўсіх кушлянах, шпітэлях, венах і цюрыхах свету. Кожны з нас жыве ў сваім часе — нехта ўжо ў будучым, а нехта яшчэ там, сярод дэманаў дзевятнаццатага стагоддзя. Большасць — у тым часе, у якім скажуць. Дзяржаве заўжды зручней трошкі адставаць ад часу — інакш яна рызыкуе дажыць да свайго канца.