Валентин Акудович - Трэба ўявіць Сізіфа шчаслівым [(Хронікі беларускага інтэлектуала)]

"Свамова не замяняе сабой сучасную беларускую мову, яна яе дапаўняе. Свамова становіцца на месца адсутнага ў нас высокага стылю, адпаведна пасоўваючы існую норму крыху ніжэй. І хаця ідэя Свамовы мае на ўвазе зварот да пачатковага і архаічнага, яе форма рэалізацыі вельмі сучасная. Для пачатку гэта будзе праграма-дэрыватар, даступная праз вэб-інтэрфэйс як дапаможнік па беларускім словаўтварэньні. Яна дазволіць, з аднаго боку, відавочна паказаць словаўтваральнае багацьце, якім мы карыстаемся занадта мала, а з другога боку, засвоіць канструктыўны, а не спажывецкі падыход да мовы".

"Гэтая кніга магла быць створаная такой толькі па-беларуску".

***

Ідэя "Свамовы" мела досыць шырокі розгалас сярод інтэлектуалаў. Прынамсі нейкі час. Адна паэтка, последам за Куліковым, нават паспрабавала ёю скарыстацца ў вершах. Хаця, можа, і не адна. І не толькі паэтка. Я ж усяго не ведаю. Але ў кожным разе гэта ўсё адзінкавыя выпадкі.

Мне не складана патлумачыць, чаму і гэты "шалёны ветраградар" Міхася чакае лёс папярэдніх. Але я і ў думках такога не маю. Бо быў і застаюся ў захапленні і ад яго паэзіі, і ад яго часопіса, і ад яго свамовы. Магутны дух абраў гэтае далікатнае цела дзеля высокіх парыванняў. Ну так, ён не Сізіф, доўга цягаць на гару адзін і той самы камень не будзе. Але кожны раз, калі падымаецца ўсё вышэй і вышэй, немагчыма не цешыцца з нашага чалавека, які жыве і дыхае такімі высокімі парываннямі.

***

Калі б я парадкаваў свае хронікі яшчэ да таго, як Святлана Алексіевіч атрымала Нобелеўскую прэмію па літаратуры, то ўжо ж, напэўна, абмінуў бы літаратарку ўвагай. Рэч у тым, што яе кнігі болю не мелі ніякага дачынення да гэтай маёй справы. Зрэшты, як і яна сама. Бачыце, Святлана толькі плаціла ў Мінску за кватэру, але яе астральнае цела без астачы месцілася ў разлогах рускай культуры. Мяркую, яна нават ніколі не марыла быць беларускай пісьменніцай. І тым болей - знакамітай беларускай пісьменніцай. Але, як любілі казаць нашыя продкі, лёс на кані не аб’едзеш...

Гэта па-першае. А па-другое, тут я не пішу пра літаратуру. Я апякуюся стваральнікамі дыскурсаў беларускага мыслення, і адно ў такім выпадку яны могуць цікавіць мяне і як літаратары...

Але потым здарыўся Нобель. І тады праз Святлану Алексіевіч пра Беларусь, як у нас смешна кажуць, даведаўся ўвесь белы свет.

Безумоўна, сам факт таго, што беларусы атрымалі Нобелеўскую прэмію па літаратуры, досыць істотны. Хаця тут я маю на ўвазе не толькі і нават не столькі літаратуру, колькі нацыянальную свядомасць як такую.

Так склалася, што цягам стагоддзяў і стагоддзяў еўрапейскай гісторыі беларусаў як бы нідзе і не было. Інакш кажучы, мы былі як не былі. І таму нам усё яшчэ цяжка прызвычаіцца да таго, што мы не проста ёсць, а маем яшчэ і значныя здабыткі ў самых розных сферах дзейнасці - і нават у высокай мастацкай творчасці. Карацей кажучы, нобель Святланы Алексіевіч - гэта значны ўнёсак у ментальную эвалюцыю беларусаў як нацыі. З чаго мы далей будзем пачувацца хоць на трохі больш упэўнена ў сваім адбыванні быцця.

А значыць, гэта ўжо зусім іншая гісторыя. І цяпер абыякава прамінаць літаратарку Алексіевіч увагай ніяк не выпадае, бо нават яе цень набыў магічны сэнс.

***

Калі я пачаў шукаць літаратурную працу, Міхась Стральцоў сказаў:

- Кудравец (галоўны рэдактар часопіса "Нёман" - В.А.) хоча звольніць Святлану Алексіевіч. Здольная дзеўка, толькі на працы амаль не бывае. Усё недзе гойсае са сваім дыктафонам... Я пагавару з Кудраўцом.

Стральцоў пагаварыў з Кудраўцом, і той звольніў Алексіевіч, але мяне на яе месца не ўладкаваў. Затое я праз нейкі час надрукаваў у "Нёмане" (чэрвень 1987) вялікае эсэ "Судьбы войны, судьбы мира", фрагмент якога быў прысвечаны і першай кнізе Святланы Алексіевіч "У войны не женское лицо".

Увогуле, маім уласным заданием было напісаць гісторыю вайны, пачынаючы ад забойства Авеля і канцуючы сучаснай беларускай літаратурай пра вайну. Агулам я сваё задание выканаў, хаця Міхась Лявонавіч большую частку матэрыялу, прысвечанага войнам, з сусветнага кантэксту павыкідаў.

- Для нашага часопіса будзе зашмат, - сарамліва патлумачыў.

Непасрэдна размове пра кнігу Святланы Алексіевіч папярэднічаў крытычны аналіз ваеннай літаратуры Васіля Быкава і Алеся Адамовіча. Час быў такі, што, нарэшце, беззаганных раней класікаў ужо можна было трэсці як грушу. І я добра-такі патрос. Толькі не пра іх пакуль гаворка, а пра маладую аўтарку з нечакана магутным эмацыйным пасылам. Трохі працытую з тады напісанага.