Таццяна Шамякіна - На лініі перасячэння

Спосаб мастацкага мадэліравання пісьменнікам — псіхалагічныя характарыстыкі мноства людзей рознага сацыяльнага палажэння, узросту, маральнага вобліку і жыццёвых пераконанняў. Напрыклад, гутарка ў канцы другога рамана Зазыбы з настаўнікам Мурачом пераклікаецца з гутаркай Чубара таксама з былым палонным — ваенурачом. Для Зазыбы надзвычай важна зразумець псіхалагічны стан гэтага чалавека, яго веру або нявер'е ў неабходнасць барацьбы, у канчатковую перамогу. Настаўнік падрабязна расказвае Зазыбу, як трапіў у палон. Пры гэтым Зазыба раптам успомніў, як ён сам трапіў у 1921 годзе ў махноўскі палон. Калі яго везлі ў галоўны мах-

Ноўскі штаб, Зазыба выхапіў у канвойнага з ножнаў шаблю і зарубіў трох канвойных. «Прыгадваючы цяпер, больш як праз дваццаць гадоў, лічы, неразважны ўчынак той, які быў высока адзначаны камандаваннем конарміі і, такім чынам, узведзены ў подзвіг, Зазыба зусім не меў намеру свядома рабіць нейкія аналогіі. Але ж падумаць — што яго чакала тады ў Махно? Адно з двух — смерць альбо здрада! На апошняе, вядома, Зазыба пайсці не мог і не таму, што не даражыў жыццём. Проста так, а не іначай ён разумеў свой абавязак перад рэвалюцыяй...

Размова з настаўнікам працягвалася доўга, прычым Зазыба гаварыў мала, больш распытваў. Потым раптам «спахопліва падумаў, што дарога ў Белую Гліну канчаецца, а яны з Мурачом не паспелі паразумецца. Дасюль размова ўся нагадвала хутчэй падземную раку, якая блукала ўпоцемку, шукаючы выйсця на паверхню. Таму ў ёй шмат было выпадковага, вымушанага, як дзеля праверкі, і не зусім шчырага. Цяпер тое месца, што завецца вытокам, было адшукана, гэта Зазыба адчуў у першую чаргу па сабе, па сваёй унутранай гатоўнасці нарэшце пачаць гамонку з чалавекам калі не пра самае запаветнае, то хоць з большым даверам адзін да аднаго».

І. Чыгрынаў, як да яго І. Мележ, змог пераадолець псіхалагічную апісальнасць, у некаторай ступені ўласцівую беларускаму сацыяльна-псіхалагічнаму раману. Ён імкнецца самыя патаемныя пачуцці людзей як бы «матэрыялізаваць», увасобіць праз вонкавы і рэчавы свет.

Некаторыя асацыяцыі, вобразнасць якіх заўсёды і рэчавая, выкліканы непрыкметнымі рухамі ў падсвядомасці герояў. Чубар у лясной хатцы, сваім часовым прытулку пасля вяртання, патрывожыў соннага вужа, які «абначыўся на парозе». «Чубар з дзяцінства не мог спакойна глядзець на такія стварэнні прыроды, як гэты вуж, яны заўсёды выклікалі ў яго непрыемны халадок, нават страх, аднак цяпер чамусьці адразу перасіліў гідлівае пачуццё і, лішне не стрымліваючы сябе, падаўся ў хатку». Потым, ноччу, зноў згледзеўшы вужа на парозе, Чубар паставіўся да яго з'яўлення зусім спакойна, «без гідлівай утрапёнасці, нават не падумаў, каб нейкім чынам пазбавіцца на ноч непрыемнага суседства». Падсвядома ён помніў «вужаку» — калону немцаў, якую таксама назіраў з пагорка, тая была значна больш небяспечная за гэтую бяскрыўдную істоту.

Часам асацыятыўная сувязь рэчавых вобразаў з псіхалагічным абрысам герояў даволі далёкая, аднак яна дасягае значнай ступені абагульнення. Вакол Верамеек, адзначае аўтар, было многа крыніц. Адну з іх, ля якой якраз адбываецца першая сустрэча верамейкаўцаў з немцамі і гісторыя якой падрабязна апісваецца ў творы, у свой час Чубар, руплівы старшыня калгаса, загадаў раскапаць, таму што яна заплыла пяском. «Пачалі мужыкі раскопваць крыніцу, хоць і добра ведалі, што гэта небяспечна ёй: досыць няўмела патрывожыць верхні пласт намытага знізу пяску, як яна раптам пачынае чэзнуць, бо некуды прападае той пульсуючы ключ, што гоніць з глыбіні сцюдзёны струмень, і тады, колькі ні шукай яго, калупаючы грунт рыдлёўкай, усё дарэмна, аж пакуль сам, праз багата часу, не выб'ецца зноў на паверхню». Ці не гэтак жа адбылося з Чубарам: на нейкі час прапаў пульсуючы ключ у актыўнага, клапатлівага гаспадара і цяпер ён сам не ведаў, хто ён.

Характары ў Чыгрынава заўсёды сацыяльна матываваныя, і наогул сацыяльны фон прэваліруе ў яго творах, у той час як, напрыклад, у І. Пташнікава абсяг дзеянняў герояў параўнаўча невялікі, той ці іншы факт жыцця даследуецца часцей за ўсё не ў сувязі з сацыяльнай альтэрнатывай. У Чыгрынава характары герояў раскрываюцца згодна сваёй унутранай логіцы пад уздзеяннем абставін. Як і ў Пташнікава, у дылогіі Чыгрынава ёсць рэтраспектыўныя ўстаўкі, дзе характар таго ці іншага персанажа пісьменнік імкнецца растлумачыць яго мінулым. Акрамя Чубара, Зазыбы, гэта датычыць Мікіты Драніцы, Рамана Сёмачкіна, Брава-Жыватоўскага. Толькі Рахім — адзіны з шайкі здраднікаў — застаецца нейкай паўміфічнай фігурай, нібы перанесенай з часоў мангола-татарскага нашэсця. Страшны ў сваёй маўклівасці, ён увасабляе для верамейкаўцаў тыя жахі, якія прыносіць вайна.