Таццяна Шамякіна - На лініі перасячэння

Надзвычай цікавую праблему паставіла ў сваім артыкуле Г. Егарэнкава. Менавіта так — з падключэннем да аналізу таго ці іншага твора, той ці іншай творчай індывідуальнасці ўсёй гісторыі культуры, літаратурных традыцый— неабходна пісаць сёння пра складаныя факты сучаснага літаратурнага жыцця. Сапраўды, своеасаблівасць структуры дылогіі ўзнікае са спосабаў спалучэння і суадносін шматлікіх традыцыйных элементаў. Прычым тут можна ўспомніць і традыцыі больш блізкія — Я. Коласа, для якога таксама, як і для аўтара «Слова аб палку Ігаравым», у многім было характэрна пантэістычнае, амаль сінкрэтычнае ўспрыняцце свету,— пра гэта пісалася вышэй. Можна было б дадаць да сказанага Г. Егарэнкавай: не толькі прыродныя вобразы, але і легенды, расказы аўтара пра старадаўняе, розныя прыкметы, сны (Марфы, Парфёна Вяршкова), вершы, уключаныя ў тэкст, нарэшце, наогул народныя паэзія — прыказкі, прымаўкі, крылатыя слоўцы — павялічваюць агульную лірычную танальнасць твора, аднак адначасова і пашыраюць рамкі эпічнасці. Масавыя сцэны, прырода, патаемнае духоўнае жыццё чалавека, як, бадай, ні ў аднаго з беларускіх празаікаў, насычаны ў Чыгрынава матывамі старадаўняга эпасу, казачнымі, міфалагічнымі вобразамі і паралелямі. Якраз блізкасць народнага і прыроднага пачатку і складае агульны фундамент мастацкага свету пісьменніка. Міфалагічныя элементы ўзмацняюць філасофскі пачатак прозы І. Чыгрынава, адначасова надаючы ёй выразны нацыянальны адбітак. Міфалагізм тут — адзін са шматлікіх сродкаў паказу жыцця ва ўсім багацці яго праяўленняў, у багацці маральна-этычных традыцый народа, яго пачуццяў і настрояў, мар і надзей.

Аўтарскі голас, інтанацыя таксама агорнуты лірызмам. Пры гэтым Чыгрынаў кожны малюнак, кожны эпізод, раздзел пачынае зусім спакойна, стрымана. Яго пачуцці нарастаюць паступова, а іх водгукі быццам накапліваюцца ў навакольным асяроддзі. Знітаванасць са светам прыроды пачынаецца з таго, што героі, ды і сам аўтар, бачаць у яе праяўленнях нешта чалавечае і адгукаюцца на гэтую роднасць пяшчотным пачуццём.

Такім чынам, лірычныя, дакладней сказаць, філасофска-лірычныя адносіны да свету, безумоўна, прысутнічаюць у дылогіі.

Аднак жанр ліра-эпікі і лірызм эпічнага твора — не зусім адно і тое ж. У творах ліра-эпічнага жанру няма той развітасці характарыстык персанажаў, якая ёсць у эпасе і якая, безумоўна, прысутнічае ў дылогіі І. Чыгрынава, што мы і імкнуліся даказаць. А неразвітасць сацыяльнага і псіхалагічнага быцця герояў кампенсуецца ў ліра-эпасе раскрыццём грамадскай свядомасці самога аўтара. Такога ж раскрыцця, што датычыць свядомасці аўтара, у дылогіі няма. Але затое ёсць не толькі знешняя плынь жыцця, але і ўнутраная дыялектыка руху, пераход жыцця ў новую якасць, шматмернасць гэтага пераходу. У дылогіі ўжо ёсць рысы эпапеі, таму што ў фокусе аўтарскай увагі — змены ў народным жыцці, гістарычныя зрухі.

Дылогія І. Чыгрынава мае выгляд хронікі. Аднак было б спрашчэннем вызначаць жанр раманаў толькі як хранікальны. Ён, жанр, тут больш рухомы, больш сінтэтычны.

Дзеянне рамана «Апраўданне крыві» пачынаецца тым момантам, якім канчаецца папярэдні раман «Плач перапёлкі»: Чубар назірае з-за кустоў за верамейкаўцамі, што абступілі забітага лася, а ў гэты час на ўзгорку з'яўляецца перадавы раз'езд нямецкай вайсковай часці, якая ўступала ў Верамейкі. Варожыя сілы станавіліся твар у твар.

Такі даволі рэдкі і арыгінальны кампазіцыйны прыём прызначаны абазначыць хранікальную структуру дылогіі І. Чыгрынава. Праўда, хроніка тут вельмі своеасаблівая. Па-першае, раманны час сцягнуты. У першым рамане дзеянне адбываецца на працягу некалькіх тыдняў, а ў другім ужо сціскаецца да некалькіх дзён, затое пры гэтым узрастае нагрузка іншых структурна-стылёвых элементаў. Па-другое, сутыкненне жыхароў вёскі Верамейкі з немцамі аказваецца кульмінацыяй усёй дылогіі, кульмінацыяй, размешчанай насуперак, здавалася б, усім правілам сюжэтна-кампазіцыйнага будавання, якраз пасярод дзеяння. Уступленне немцаў — самы драматычны, напружаны момант, хоць аўтар быццам назнарок адцягвае трагічныя сутыкненні: немцы не расстрэльваюць Парфёна Вяршкова і Піму. Асноўны кампазіцыйны прыём унутры самой кульмінацыі — адмоўны паралелізм: вяртанне Чубара — уступленне немцаў, жніво — забойства лася Рахімам, весялосць сялян ад таго, што нямецкі афіцэр высцябаў Брава-Жыватоўскага і Драніцу, яго прыхвасценя,— і жах пасля выпадку з Вяршковым і Пімам. «...Пасля, як верамейкаўцы прайшліся пад канвоем у вёску ды пастаялі пад страхам на пляцы, шмат што змянілася ў іх свядомасці, калі зусім не перайначылася».