Таццяна Шамякіна - На лініі перасячэння

Панок. Маўклівы, непрыкметны, сціплы чалавек. Ён увесь час думае пра сваіх дзяцей, пра жонку Верку, успамінае, як хаваліся яны ў лесе на балоце, як забіў ён карову — адзіную карміцельку, каб яна не выдала іх мычаннем, як бамбілі іх вёску немцы... І перад самай сваёй смерцю зноў уяўляе дзяцей, жонку, вёску. Усе героі аповесці нават у самыя апошнія свае хвіліны прадаўжаюць адчуваць свет, жыццё ў гуках, фарбах, пахах. «Мільганулася ўваччу Верка з малымі на руках: бегла з хаты, выносячы дзяцей у аселіцу, у альшэўнік да ракі. Над дваром, над самым асверам, махаў крыллем чорны, як збіты з дошак самалёт з жоўтым крыжам на хвасце... Панок быў адчуў яшчэ, што пасля запахла сухім пяском — пылам,— і падумаў, што конь цягне яго дарогай — дамоў, у вёску...»

Вельмі прывабны, нават пяшчотны вобраз: старога глухога Янука. Ён добры, вельмі наіўны і бездапаможны. Ён часцей за іншых герояў з-за сваёй наіўнасці сутыкаецца з немцамі, а незадоўга перад смерцю ўспамінае, як першы раз убачыў іх — тады яшчэ нямецкі афіцэр садраў з галавы яго чырвонаармейскі шлем, прывезены сынам з фінскай вайны. У абозе Янук вельмі клапоціцца пра Алёшу, той напамінае яму ўнука Колечку. Смерць сваю, нягледзячы на глухату, ён пачуў — пачуў у трэску стрэлаў, якімі абменьваліся партызаны і немцы. А яму здавалася, што ён вязе з аднавяскоўцамі сена зімняй дарогай з балота ў Дальву. Траскатня стрэлаў драбніцца для яго на асобныя, звязаныя з прывычнымі рэчамі гукі: «трашчаць кары з казой, трашчаць бабы, трашчаць намаразні, аглоблі, трашчаць вяроўкі пад вазамі, гужы ў хамуце, трашчыць у альшэўніку мароз», «трашчыць, здаецца, уся зямля, намёрзлая аж на тым свеце...». Усё гэта адчувае, чуе Янук у апошнюю сваю хвіліну, калі ўжо халадзее, і ўсё тут надзвычай праўдзіва псіхалагічна: «Скрыпяць сані, аж разлягаюцца... Цямнеецца. Уперадзе за падводамі далёка відаць белая дарога. У небе за Сушкоўскім бокам — над лесам — замітусілася рэдкае Сітца... Нанач ціснуў мароз, браўся на ўсю зіму — на ўвесь век...»

14-гадовая Таня, якую ва ўпор расстраляў немец, перад смерцю ўспамінае маці. Наста, як здаецца Тані — матчынымі рукамі, цягне Таню ад смерці, імкнецца выратаваць, хоць сама ўжо не можа ісці. Наста — увасабленне ў аповесці Жанчыны-Маці, усю дарогу думае, пра дзяцей, пакінутых у вёсцы, у той жа час клапоцячыся пра Алёшу і Таню. Яна памірае апошняя, доўга не паддаецца смерці. Яна нават ідзе назад у вёску, абыходзячы забітых немцаў. Думкі пра дзяцей — апошнія яе думкі.

І. Пташнікаў нездарма вельмі падрабязна, нават жорстка апісвае смерць кожнага з герояў. Асабліва напружаны ў гэтых месцах рытм аповесці, фраза складваецца з разлікам на падтэкст, на ўтоеныя асацыяцыі, часта абрываецца шматкроп'ем. Усе мастацкія сродкі накіраваны на адлюстраванне не толькі трагізму, але і высакародства смерці герояў, якія хоць і не здолелі перамагчы цяжкія абставіны, але змагаліся, не думаючы пра сябе, і засталіся да канца людзьмі. Іх смерці процістаіць смерць Боганчыка, адзінага ў маленькім, але з'яднаным калектыве шкурніка і эгаіста, які ўвесь час думае толькі пра сябе, клапоціцца пра сваё жыццё. Боганчык — у многім працяг ранняга вобраза Чачыка з яго канчатковым падзеннем. Нават і ў гучанні прозвішчаў Чачын — Боганчык чуецца нешта агульнае. Гэта не выпадкова: кожны эпізод, імя, амаль кожная дэталь, слова ў Пташнікава звязваюцца паміж сабой, усе элементы стылю нясуць функцыянальную нагрузку, працуюць на агульную ідэю. Боганчык ненавідзіць сваіх спадарожнікаў, але вымушаны пакарыцца іх волі, разумее, што горшы за іх, але знаходзіць сабе апраўданне. Перад смерцю ён не ўспамінае, не думае ні пра каго, ахоплены звярыным страхам. Доўга бяжыць па лесе ад стрэлаў і памірае каля дота, які раптам напамінае яму той дот, ад якога збег у самым пачатку вайны дадому. Смерць кожнага з герояў аповесці ў сваёй трагічнай вышыні нібы выяўляе яго сутнасць, і кожнаму мроіцца перад смерцю блізкае і дарагое. Боганчык — і тут аўтар не шкадуе натуралістычных падрабязнасцей — бачыць у апошнія хвіліны толькі свае кішкі.

Значнае месца ў аповесці займае вобраз Алёшы, на перажыванні якога нібы напластоўваецца ўспамін дарослага чалавека аб вайне. Алёша, сёмы і самы малодшы возчык у абозе, падобны на свайго папярэдніка — Юрку Даліну з «Лонвы». Але Юрка ўжо перажыў многае, хоць у рэшце рэшт і не пазбегнуў смерці, Алёша толькі павінен перажыць. Яшчэ дзіця, ён незагартаваны, слаба разумее становішча, наіўны, як і Янук. Успаміны, сны-явы яго часта зусім дзіцячыя, хоць і на іх паклала ўжо адбітак страшная рэчаіснасць. Успамінаецца дзяўчынка-бежанка Вандзя, арэлі, зробленыя бацькам, маміны песні над калыскай блізнят. Перажытае Алёшам шмат у чым пераклікаецца з перажытым Юркам Далінай і Ясікам з «Апошніх і першых» Б. Сачанкі. Сюжэтнасць «Апошніх і першых», таксама як і «Тартака»,— унутраная, яна ў перажываннях, псіхалагічных асацыяцыях, зменах у душы герояў. Сны-явы, успаміны Ясіка, што застаецца адзін на папялішчы роднай вёскі, дзе спалена і яго маці, займаюць важнае месца ў агульнай структуры аповесці. Але, як ужо адзначалася, нягледзячы на некаторае падабенства сітуацый, стылі Б. Сачэнні і І. Пташнікава розныя: умоўны, трагічна-рамантызаваны ў аднаго, цяжкаваты, псіхалагічна-напружаны, пры гэтым строга рэалістычны, у другога.