Таццяна Шамякіна - На лініі перасячэння

Але гэта хроніка не ў прывычным сэнсе слова. Так, кампазіцыя аповесці зусім не традыцыйная, яна яшчэ больш «выбуховая», чым у «Тартаку», і будуецца па прынцыпу: пралог-кульмінацыя (апошні бой партызан, прарыў блакады) — эпілог-кульмінацыя. Вельмі ўмяшчальныя па драматычнаму матэрыялу, сюжэтна-кампазіцыйныя элементы трымаюць паміж сабой хранікальную лінію мірнага жыцця толькі што вызваленай вёскі.

Сюжэт у Пташнікава ні ў адным з твораў не вызначаецца складаным перапляценнем перыпетый, але хранікальнасць падзей заўсёды ўскладняецца рэтраспекцыяй. Па населенасці героямі «Найдорф» бліжэй да «Лонвы», таму што тут неабходна было паказаць жыццё цэлай вёскі, а шырэй — народа, у пэўны гістарычны перыяд. І ўсё ж пры ўсёй насычанасці матэрыялам вузлы сюжэта звязваюць толькі два героі — Яхрэм Жаваранка і падлетак Алёша, чалавек сталы і рамантычны юнак — партызаны, якія выканалі свой абавязак.

Характарыстыка герояў у творах І. Пташнікава заўсёды вычарпальная. Дасягаецца яна падрабязнай фіксацыяй усіх рухаў іх душэўнага жыцця, максімальнай падрабязнасцю ў апісанні паводзін і ўчынкаў. Вось вяртаецца Жаваранка пасля цяжкага бою, калі ад групы партызан, што былі ў заслоне, яго лепшых таварышаў, засталося толькі двое — ён ды Алёша, калі прарвалі блакаду і «ў бок Вілейкі і Маладэчна пайшлі першыя танкі Чарняхоўскага»,— вяртаецца ў родную вёску, яшчэ не назусім — толькі на адпачынак, на пару дзён: «Жаваранка глядзеў на самалёты і думаў, што няма хаты: згарэла... што самалёты на гэтым вячэрнім небе чорныя, як галавешкі... З дзяцінца да фермы ён згледзеў край тофеля, што рос ад вуліцы; тофель быў жоўты, як увосень. З-за хлява, дзе ўсягды была відаць чорная страха ад хаты, зелянеў чысты выганчык за ракой, і над ім віселі самалёты — усё яшчэ ішлі на захад, на Найдорф... З дзяцінца на вуліцу ён пайшоў з падбегам, чуючы, як спаўзае і спаўзае з пляча на руку ад хады аўтамат,— ён папраўляў яго, закідваючы за плечы, і бег... Бег па пяску ля плота; бачыў сляды ад машын пасярод вуліцы — вытаптаны глыбока ў пяску дзве шырокія дарожкі, на два колы, як і да вайны, калі леспрамгасаўскія прычэпы вазілі лес. Падумаў, што праз вёску доўга, відаць, хадзілі машыны...»

Увесь час і ў баі, і на падыходзе да дома Жаваранка хваляваўся за сваю сям'ю. Яго жонка і дзеці засталіся жыць, і гэта было галоўнае, а хату, гаспадарку можна аднавіць. Жаваранка не баіцца работы, для яго і вайна, бой як работа, цяжкая, небяспечная, але зараз неабходная. «Жаваранка прывык да работы, ён і цяпер, здавалася, рабіў работу, як па нараду; ад рання да вечара; аддыхнуў быў, засыпаны ў акопе, падняўся і ўпрогся зноў. Бо пражыў у рабоце ўсё сваё жыццё: іначай, відаць, не мог».

Героі ўсіх твораў Пташнікава — не прафесійныя ваенныя, а мірныя, падкрэслена мірныя людзі, калгаснікі. Вайна абарвала іх прывычнае жыццё, яны пакарыліся суровай неабходнасці, уключыліся ў барацьбу, але нянавісць да ворага так і не прывучыла іх да ратнай справы, душой яны ў мірных буднях.

Матыў барацьбы жыцця і смерці, матыў чалавека-працаўніка на вайне працягваецца і ў «Найдорфе». У самай гарачцы бою, перад тварам смерці Жаваранка ўспамінае мірнае жыццё, мірную працу, сваю Кланю, дзяцей. У апошнім баі, калі ўжо загінуў Алёша, з якім яны вялі шэсць палонных немцаў да нашых, калі сам ён, адзін заступіўшы дарогу цэлай часці немцаў, што рваліся з акружэння, ляжаў ужо цяжка паранены, перад вачыма яго ўвесь час было жыта: «Ляжаў, сцяўшы зубы ад болю, і глядзеў цераз дарогу ў жыта. Здрабежанае нагамі, яно ўставала з зямлі і трашчала спалавелым сцяблом, як у агні, і падымалася — само. З ветрам запахла цёплым, нагрэтым на сонцы, маладым зернем...»

Лінія Алёшы — рамантычная лінія ў творы. Праўда, рамантызм І. Пташнікава вельмі своеасаблівы, драматычны, суровы, а не мяккі, узнёслы. Пасля бою ў заслоне, калі ён пабачыў столькі смерцяў, Алёша, як і Жаваранка, вяртаецца ў родную вёску, да маці. Вобраз каханай увесь час перад ім. Але нішто і ніхто не можа ўтрымаць яго — ён цвёрда вырашыў ісці на фронт, у дзеючую армію, хоць і «шчыміць недзе глыбока ў душы», калі падумае, што хутка яго не будзе ні дома, ні ў атрадзе. Пазбаўлены вайной светлай пары юнацтва, ён не ведаў іншых жаданняў, а «ўсё перажытае клалася ў душы ўжо недзе на дно». Не, ён не агрубеў, не страціў чысціні пачуццяў, яму шкада маці, шкада Юльку, і па сутнасці ён заўсёды «хацеў толькі вучыцца, і ўсё», але вайна не дала яму такой магчымасці.

Крытыка неаднаразова адзначала выдатнае псіхалагічнае майстэрства І. Пташнікава, выключную канкрэтнасць, індывідуальнасць кожнага яго вобраза — і ў «Тартаку», і ў «Мсціжах», і ў «Найдорфе». Неабходна сказаць таксама і пра народнасць яго вобразаў. Пташнікаў, як і яго папярэднікі — Я. Колас, К. Чорны, І. Мележ,— здолеў зазірнуць у душу народа, адчуваючы сябе неад'емнай часткай яго; ён здолеў улавіць, як гаварыў А. Блок, «музыку, якая гучыць у глыбі народнай душы, душы масы», здолеў стварыць сапраўды народныя характары ў кантэксце пэўнага часу, прычым так, што і самі героі па-рознаму, у залежнасці ад эпохі, асяроддзя, успрымаюць саміх сябе ў прасторы і часе.