Таццяна Шамякіна - На лініі перасячэння

Разуменне рэальнага становішча прыходзіць да Алёшы паступова, і як і Юрка Даліна, што капаў пад дулам аўтамата паліцая сабе магілу, так і Алёша, убачыўшы смерць блізкіх людзей, пасталеў за адзін дзень на некалькі гадоў.

Алёшу, якога, як і Таню, пільнавалі ўсю дарогу, пашэнцавала астацца жывым, вярнуцца ў родную вёску. На гэты раз пісьменнік вельмі стрымана перадае пачуцці Алёшы: «Алёша быў, мусіць, закрычаў, бо пачуў, што папярхнуўся, і яму зноў падвярнула пад грудзі блага». Ён убачыў толькі дым на месцы вёскі. «У яго затрэсліся ногі...» Толькі адна думка — пра брата-партызана — узнікла ў Алёшы: «Ён падумаў, што Юзік недзе на Палку... Юзік астаўся жыць...»

І ўсё ж у канфлікце жыцця і смерці павінна перамагчы жыццё, таму самыя звычайныя, будзённыя яго праявы таксама становяцца сімваламі, якія ў канечным выніку сцвярджаюць неўміручасць існавання народа. Усё жыццё парушана вайной, кожная дэталь нясе дваісты сэнс: нібы крычыць аб зняважаным жыцці і ў той жа час сцвярджае яго. У канцы аповесці гучыць аптымістычны акорд, які падае надзею, напамінае, што жыццё нельга перапыніць: сярод агню і дыму ўбачыў Алёша каля вёскі адзінае, што засталося жыць: старыя сосны, «вялікія, вышэй лесу, тоўстыя, не ашчапіць і ўтраіх рукамі, падсечаныя тапарамі, у ямах і дуплах...». Сасна, як ужо адзначалася,— адзін з любімых вобразаў І. Пташнікава — становіцца сімвалам неўміручасці, зрошчанасці з зямлёй, неадольнага жадання жыць.

Наогул жа прыродныя вобразы, як і заўсёды ў Пташнікава, падпарадкаваны асноўным ідэйна-эстэтычным задачам. Лес, дарога, неба, сонца — увесь фон дзеяння — нібы знаходзяцца, як і людзі, у страшным напружанні, у адчуванні небяспекі, што ўзмацняе агульную трагічную атмасферу твора.

Акрамя таго, прырода тут — і праекцыя чалавечай душы, на ёй адбіваецца складанасць і зменлівасць псіхалагічнага стану кожнага з герояў аповесці. У рэшце рэшт, у прыродзе яны чэрпаюць і сілы для таго, каб змагацца са смерцю да канца. Наогул у Пташнікава прырода, як і народ,— вечная, і, здаецца, нідзе ў беларускай сучаснай прозе гэтыя два паняцці не выступаюць у такім адзінстве.

Загадка эмацыянальнага ўздзеяння твораў І. Пташнікава, яго ўмення выявіць прыроду гераічнага — у самім стылі пісьменніка, у скрупулёзнай фіксацыі і знешніх падзей, і рухаў чалавечай душы, імпульсаў псіхікі чалавека. Не маштабнасць адлюстравання падзей, а аўтарская творчая канцэпцыя, яго эстэтычны ідэал прыводзяць чытача да глыбокага разумення чалавека, а праз яго — і душы народа.

Грамадскае жыццё складаецца, як вядома, з падзей большага і меншага маштабу, і часам нязначныя на першы погляд факты выяўляюць характар важных гістарычных зрухаў. Так і ў аповесці І. Пташнікава «Найдорф» значныя падзеі лета 1944 года — прарыў партызанскай брыгадай блакады вакол возера Палік, вызваленне гэтай мясцовасці рэгулярнымі войскамі Савецкай Арміі — не з'яўляюцца непасрэдным аб'ектам адлюстравання, знаходзяцца быццам «за кадрам», хоць і вызначаюць сюжэт твора.

У дадзеным выпадку справа не ў маштабах, а, зноў паўторым, у аўтарскай канцэпцыі, ва ўменні ўлавіць сацыяльны сэнс факта, паказаць, як у абставінах жорсткай вайны з ворагам выпрацоўваецца кожны чалавек паасобку. Аповесць «Найдорф» выяўляе маральны дух народа ў адзін з паваротных момантаў вялікай гістарычнай драмы. Пафас твора — у даследаванні і сцвярджэнні ідэйных і маральных вытокаў нашай перамогі. Вартасць яго, як і аповесці «Тартак»,— у жыццёвай праўдзе, якая гучыць з кожнага радка і дзякуючы якой «Найдорф», як і «Тартак», з'яўляеццца хвалюючым дакументам незабыўных дзён, вялікім дасягненнем беларускай сучаснай прозы.

Па трагічнаму напаўненню, па стылю «Тартак» — адзін з самых бязлітасна драматычных твораў у беларускай літаратуры. Аповесць «Найдорф» па асноўнаму гуманістычнаму пафасу, шчымліва-трагічнай атмасферы працягвае «Тартак», нават дзеянне адбываецца ў адной і той жа мясцовасці — у раёне возера Палік, вядомай і праслаўленай на Беларусі партызанскай зоне.

Любіць Пташнікаў і перакідваць масткі з аднаго свайго твора да другога, любіць звязваць творы пры дапамозе сімвалічных вобразаў, малюнкаў. Яшчэ больш выразнае, чым у «Лонве», і «Тартаку», «счапленне» паміж «Тартаком» і «Найдорфам». Узятыя разам, яны прымаюць нават форму своеасаблівай дылогіі, звязанай не героямі, а агульнасцю праблематыкі, настроем, стылем.

«Тартак» канчаецца сцэнай вяртання Алёшы ў спаленую немцамі вёску. «А вуліца — белая ад пяску, яна ішла вёскай, як дарога ў полі». Такой жа «пустой і ціхай — што вымерла» здалася родная вёска Венера партызану Жаваранку: «Дарога ад пяску была белая, белы пясок быў відаць і ў вёсцы на вуліцы...» Але гэтая вёска была жывая, засталася жыць, нягледзячы ні на што. А вось тут мы вяртаемся ўжо, «мінуючы «Тартак», да «Лонвы». Зноў вобраз вёскі, вобраз, створаны такім чынам, што ў ім усё гаворыць пра вечнасць, неадольнасць народнага жыцця, народнага характару. Калі. ў «Лонве» хроніка жыцця вёскі Лонвы першага года пасля вайны, то ў «Найдорфе» — хроніка першых пасля вызвалення дзён жыцця вельмі падобнай на Лонву беларускай вёскі Венеры.