Таццяна Шамякіна - На лініі перасячэння

Крышталізацыю пташнікаўскага стылю можна лічыць закончанай у аповесці «Тартак», творы, дзе найбольш поўна раскрылася сутнасць папярэдніх ідэйна-эстэтычных і маральна-этычных пошукаў пісьменніка.

Аповесць «Тартак» — адна з нешматлікіх у беларускай літаратуры, што паказвае вайну як бы знутры, не ў баявых эпізодах, не ў аперацыях партызан, а ў будзённым і ўсё ж вельмі страшным жыцці мірнага насельніцтва ў час акупацыі. Сюжэт «Тартака», на першы погляд лакальны (як заўсёды ў Пташнікава), нясе важную і высокую філасофскую, гуманістычную ідэю. Жыццё і смерць, чалавек на вайне, грамадская каштоўнасць чалавечага жыцця — гэтыя праблемы асабліва моцна цэментуюць змест і форму, ідэі і стыль. У аповесці сцвярджаецца неўміручасць, неадольнасць жыцця, чалавек тут выступае як носьбіт вышэйшай формы гістарычнай актыўнасці. Іменна таму будзённасць, скрупулёзная канкрэтнасць у абмалёўцы рэалій, што акружаюць чалавека, і саміх чалавечых думак і перажыванняў мае прынцыповае значэнне. Дэталізаванае ўвасабленне рэчаіснасці, абумоўленае жыццёвым матэрыялам, праблематыкай твора, мэтазгодна, правамерна і ў поўнай меры перадае страшную, трагічную і гераічную праўду тых дзён. Звычайныя, прывычныя, будзённыя дробязі, аб якіх думаюць, пра якія ўспамінаюць сямёра падводчыкаў з вёскі Дальва, на фоне трагічных абставін набываюць сімвалічна-філасофскае гучанне і разам з перыпетыямі сюжэта, узмацняюць драматызм твора. Суб'ектыўна-канкрэтнае, «прыземленае» ўспрыняцце падзей героямі аповесці тоіць у сабе ідэю агульначалавечага, спрадвечнага ўспрыняцця жыцця наогул.

У «Тартаку» асабліва моцна праявілася ўздзеянне К. Чорнага: такі ж напружаны рытм, такая ж цяжкаважнасць фразы, таксама, як і ў Чорнага, гістарычныя выпрабаванні народа становяцца праверкай кожнага асобнага чалавека на сталасць, на здольнасць узняцца над сваёй уласнай прыродай.

Алесь Кучар адзначаў, што ў аповесці не абышлося і без уплыву У. Фолкнера. Сапраўды, Фолкнер, як і некаторыя іншыя сучасныя пісьменнікі, з ярка выражаным імкненнем да стварэння сучаснай міфалогіі, любіў браць, як ён казаў, «групу людзей» і прымушаў іх перажываць нейкія, часцей, прыродныя, катастрофы. І ён так падбіраў сваіх герояў, што з кожным з іх і за ўсімі разам стаіць нібы гіс торыя чалавецтва наогул, як яе разумеў пісьменнік.

Але ж і К. Чорны, як паказаў А. Адамовіч у кнізе «Маштабнасць прозы», у ваенным няскончаным рамане «Млечны Шлях» па сутнасці робіць тое ж, ствараючы на пачатку рамана «біблейскую», пазачасавую сітуацыю. Аднак пра ўплыў Фолкнера на Чорнага не можа ісці гаворкі.

Відаць, характар таленту, характар светаўспрыняцця ў Фолкнера, К. Чорнага і І. Пташнікава недзе ў нейкіх рысах аказаліся падобнымі. Бытавое ў іх змыкаецца з умоўным, будзённае і адзінкавае набывае характар усеагульны, а ўсё гэта разам надае творам агульнафіласофскі сэнс, агульначалавечае гучанне. З гэтых трох пісьменнікаў Фолкнер найбольш «кніжны», найбольш разумовы. Выхаваны на культурных сусветных традыцыях, ён не саромеўся агаляць іх у сваіх творах. І. Пташнікаў ідзе ад праўды жыцця, ад таго, што сапраўды было ў рэчаіснасці, што ён сам перажываў, бачыў, чуў ад сведкаў і што навек для яго засталося болем сэрца. Не работа мозга, як у Фолкнера, а жывая душа, чулае сэрца сапраўды народнага пісьменніка бачыцца, адчуваецца ў творах І. Пташнікава. Прытым гэта пісьменнік вельмі нацыянальны, выпеставаны беларускай нацыянальнай школай, хоць арыгінальны стыль яго абумоўлены перш за ўсё адметным успрыняццем жыццёвага матэрыялу, а потым ужо літаратурнай традыцыяй.

Героі «Тартака», розныя па характарах, узросту, ставяцца ў аднолькавую сітуацыю, перад імі, усімі разам, стаіць праблема выбару. Можа здацца, што якраз тут пісьменнік выкарыстаў рацыяналістычны, эксперыментальны падыход, падказаны У. Фолкнерам, К. Чорным ці В. Быкавым: як будуць у такой сітуацыі трымаць сябе розныя па характарах і жыццёвых пазіцыях героі. Але ніякага рацыяналізму мы ў аповесці не адчуем. Пташнікаў наогул не любіць шматзначныя эфекты, манернасць, знешні лоск. Ёсць творы, зробленыя надзвычай умела, прафесійна, гладка. Але яны ствараюць уражанне іменна зробленасці, вылічанасці, таму што іх аўтары расказваюць не пра сваё. Ніколі Пташнікаў і не пераймаў нечыя мастацкія знаходкі, нават і вартыя таго. Ён заўсёды гаворыць пра тое, што блізка і дорага, што вынашана ім самім, што з'яўляецца неад'емнай часткай уласнай душы. Цікавы непаўторны стыль І. Пташнікава, яго ўласная творчая канцэпцыя вынікаюць у рэшце рэшт з велізарнай любві да сваёй зямлі, да Радзімы, з пачуцця грамадзяніна. Вось і тут: з малаарыгінальнага на першы погляд сюжэта вынікаюць праблемы глабальнага характару: моц жыцця і недаравальнасць смерці, дабро і зло, неабходнасць барацьбы і адмаўленне эгаізму, здрадніцтва і народная дабрата, сіла чалавечэга яднання. А над усім — глыбока патрыятычнае пачуццё, якое выявілася і ў «Лонве», адухаўляе жыццёвы матэрыял, што ў рэшце рэшт і вылучыла ў свой час «Тартак» сярод іншых твораў беларускай прозы пра Вялікую Айчынную вайну.