Таццяна Шамякіна - На лініі перасячэння

Разважанні Юркі часам па-дзіцячы наіўныя, часам засмучоныя. Бывае, прарываюцца ў яго цяжкія, змрочныя ўспаміны пра вайну, хоць, здавалася б, у дзяцінстве ўсё забываецца лёгка, але толькі не тое, што перажыў Юрка. «На хвіліну якую Юрка ўспомніў, як яго схапілі дрыжыкі, калі ён, едучы з Разіна на Смыку, убачыў дым над сваёй хатай... Тады таксама было цёпла, а яго хапілі дрыжыкі. Ён яшчэ дрыжаў і ў хляве на сене — у тую ноч, як была вечарынка ў Палёхі, калі яму сасніўся паліцай, што страляў яго на загуменні». Пасля змрочных успамінаў Юрку цягне паглядзець на сонца, якое ён вельмі любіў, і яму адразу станавілася хораша: «...Падумаў яшчэ, што яго чамусьці вунь як цягне паглядзець на сонца. Зірнуў на сонца — і цягне цяпер. Сонца такое — да сябе ўсё цягне...»

Юрка робіць разам з Жэняй, таксама памочніцай Завішнюка, сваю работу, а напружаныя думкі, успаміны не пакідаюць яго. Усё добра, пакуль ён не правальваецца ў балота. Гэта — нібы перасцярога... Чытач насцярожваецца. Потым узнікаюць тужлівыя, журботныя ноткі. «У бары гарачая зямля — аж гарыць, здаецца» — з такой шматзначнай фразы пачынае нарастаць трывога. Усё, што акружае Юрку, больш і больш напамінае яму пра вайну. Страшны яго сон-успамін пра блакаду яшчэ больш накаляе атмасферу, як паветра — далёкая навальніца, што ідзе ад Лонвы. «І калі грымела, не сціхаючы, далёка на Мсціжах, ён, Юрка, уздрыгваў і са страху кідаў туды позірк, сам не ведаючы чаму». І далей: «ён не ведаў, чаму цяпер не мог супакоіцца, суцішыцца ні на хвіліну. Здавалася, калі правальваліся ногі, ляціш аж на той свет... ён думаў, што ніколі так не баяўся балота...»

У «Лонве» больш, чым астатніх творах пісьменніка, пейзажныя вобразы ўдзельнічаюць у агульнай стылёвай сістэме твора. Прычым кампазіцыйна стыль "рэгуліруе" кантрастная вобразнасць. Яснасць, празрыстасць чысціня неба, паветра, лесу вызначаюць мелодыю гэтай аповесці. Тыя ж якасці - яснасць чысціню - пісьменнік адкрывае ў людзях, што жывуць у вёсцы Лонва, на ўсёй беларускай зямлі. Але на гэтай зямлі нядаўна былі чужынцы, гарэла яна, пакутавала. Не выпадкова Юрка - трагічны вобраз - больш чым Завішнюк іншыя героі аповесці, раскрываецца у яднанні з прыродай. Кожная рыса пейзажу кожны грыбок, брусніца выклікаюць у яго мноства самых разнастайных думак і перажыванняў. Няўхільны паток думак, якія пераходзяць адна у другую, здаецца, па незразумелых асацыятыўных сувязях, мае сваю логіку, «працуе» на ідэю. Як і К. Чорны, І. Пташнікаў у псіхалагічным аналізе выкарыстоўвае аўтарскую інтраспекцыю паслядоўна назірае за перажываннямі сваіх герояў, захоўваючы аб ектыунасць і знешнюю бясстраснасць. Пранікненне ва узаемаадносіны чалавека і грамадства чалавека і прыроды прыводзіла, як вядома, Чорнага да стварэння адметнага ў беларускай літаратуры філасофска-інтэлектуальнага стылю. І. Пташнікаў таксама аналітычна расчапляе кожную з яву, нібы агаляе яе малекулярную структуру.

Юрка ў многім падобны на герояў-дзяцей у ранейшых апавяданнях І. Пташнікава - на Алешку, Ірынку. Толькі бачыў і перажыў Юрка значна больш, таму пасталеў раней, ён ужо не дзіця, але яшчэ і не дарослы. Перажытае не зрабіла яго жорсткім, як і Грасыльду. Летуценнік Юрка з яго марамі, з яго духоўнай чысцінёй, з яго сарамлівым дзіцячым каханнем да Жэні — адзін з самых абаяльных вобразаў ва ўсёй творчасці І. Пташнікава.

У 60-я гады павысілася цікавасць пісьменнікаў да тэмы «дзяцінства на вайне», прычым тэма гэтая пачала раскрывацца пад знакам агульнай для ўсёй сучаснай літаратуры праблемы даследавання маральных вытокаў нашай перамогі. Вайна вачыма падростка, дзіцяці ўспрымаецца вастрэй і страшней. Многа з'явілася твораў на падобную тэму. І тут не мода, а ўнутраная патрэба выказацца ў пакалення, якое перанесла вайну ў раннім узросце. У беларускай літаратуры можна назваць «Апошнія і першыя» Б. Сачанкі, «Алёшка», «Тартак», «Лонва», «Найдорф» І. Пташнікава, «Салодкія яблыкі» В. Адамчыка, «Суд у Слабадзе» В. Казько і інш. Пісьменнікі, якія ў час вайны былі дзецьмі, у 60-я гады сталі самым актыўным пакаленнем. А дзеці ў іх творах часта не проста ахвяры фашызму, але і змагары супраць яго. Выхаваныя савецкай уладай, яны так жа, а часам нават з большай сілай, чым дарослыя, ненавідзяць ворагаў. Галоўнай тэмай такіх твораў становіцца тэма маральнай непераможнасці савецкага народа.

У творах І. Пташнікава, асабліва у апошніх, знайшлі адлюстраванне этычныя ідэалы пісьменніка, прычым раскрываюцца яны з твора ў твор у нейкім новым ракурсе, па-рознаму псіхалагічна абгрунтоўваюцца. Кожны твор І. Пташнікава — нібы ступенька да наступнага твора, многія ідэі, тэмы, вобразы, атрымаўшы заяўку ў адным творы, знаходзяць сваё далейшае, паўнейшае ўвасабленне ў другім. Пераканаўча прасочвае сувязь «Лонвы» і «Тартака» В. Палтаран у сваім цікавым артыкуле «Чалавек на вятрах часу»: «Выбух снарада, якім забіла Юрку, як бы ўзарваў адначасова— цяпер ужо да самага дна — і той «выбуховы» жыццёвы матэрыял, які захоўваўся ў душы і памяці з вайны, даўшы яму новае, шырокае рэчышча. Да і сама мастацкая мадэль аповесці «Тартак», яе форма... Ці не памроілася яна пісьменніку ў тым эпізодзе «Лонвы», дзе Юрка Даліна, завёзшы нарыхтоўку ў Разіна, вяртаецца на сваім Смыку дадому і бачыць з гары, як расцягнуліся ўперадзе падводы старога Тодарчыка, Сідаркі, Валуйка... Ці не памроілася яна, гэтая форма, калі ўлічыць кінематаграфічнае ў многіх выпадках бачанне Івана Пташнікава, яго добрую эмацыянальную памяць?»