Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Даводзілася не раз рэцэнзаваць абагульняльныя літаратуразнаўчыя пра­цы, для якіх пра Заходнюю Беларусь заўсёды пісаў Калеснік, бо тут па агульнай аўтарытэтнасці ніхто з ім тады параўнацца не мог. Але і ў такіх выпад­ках пра асвятленне заходнебеларускага літаратурнага працэсу я падрабязна пісаць не рызыкаваў, абыходзячыся сумарным заключэннем. У якасці прыкладу згадаю тое, што напісалася ў рэцэнзіі на двухтомную «Гісторыю белару­скай літаратуры», выдадзеную ў 1977 годзе ў Мінску на рускай мове (так да­вала сябе адчуць моцная тады русіфікацыя). У той рэцэнзіі падкрэслівалася, што для новаай «Гісторыі беларускай літаратуры» і даследчыкі, якія ў папярэдніх працах такога профілю таксама рыхтавалі адпаведныя раздзелы, «цяпер, як правіла, не толькі нанава пісалі, але і нанава вывучалі свае ранейшыя тэмы, ва ўсякім разе, паглыблялі і ўзбагачалі іх асэнсаванне. Гэта ў першую чаргу стасуецца да разгляду заходнебеларускай літаратуры, зробленага У. Калеснікам, які, дарэчы сказаць, амаль што адзін і ўзняў на сапраўдны навуковы ўзровень гэтую галіну нашага літаратуразнаўства». (Агаворка «амаль што адзін» невыпадковая. Яна выклікана тым, што пра творчасць некаторых заходнебеларускіх літаратараў час ад часу пісалі і іншыя, маладзейшыя за Калесніка крытыкі з добрым веданнем жыцця ў Заходняй Беларусі, напрыклад, М. Арочка, А. Ліс).

Ацэнка напісанага Калеснікам для той «Гісторыі» раздзела ў мяне зроблена, канечне ж, па вельмі высокім рахунку, але ўсяго адной фразай. Праўда, там і пра іншых даследчыкаў пахвала выдаецца без размазвання і шматслоўнасці, а больш падрабязна, з канкрэтнай аргументацыяй ідзе толькі крытыка спрэчных мясцін. У Калесніка такіх я не бачыў. І ён зноў успрыняў усё належным чынам.

Рэцэнзія на двухтомную рускамоўную «Гісторыю беларускай літаратуры» друкавалася ў 1978 годзе. К таму часу я ўжо меў зноў бліскучую Калеснікаву кнігу «Ветразі Адысея. Уладзімір Жылка і рамантычная традыцыя ў белару­скай паэзіі» (1977) з аўтографам: «Дзмітрыю Бугаёву — з пажаданнем но­вых поспехаў у даследаванні сучаснай прозы. У. Калеснік. 8. ІІ. 1978». А по­тым была падаравана параўнальна невялікая памерам, але ёмістая ў змесце, глыбокая па думках кніга «Максім Танк. Нарыс жыцця і творчасці» (1981). Тут зноў кароткі, але яшчэ больш прыязны аўтограф: «Дзмітрыю Бугаёву — з павагай да творчай прынцыповасці. Ул. Калеснік. 18. Х. 1981. Брэст».

У 1983 годзе У. Калеснік падарыў мне свой зборнік выбраных партрэтаў і нарысаў «Лёсам пазнанае». Кніга выдадзена «Мастацкай літаратурай» (1982) да 60-гадовага юбілею даследчыка. І зроблена яна так, як і павінны рабіцца нешэраговыя выданні выдатных літаратараў, класікаў у сваёй галіне (а што Калеснік дасягнуў самых выдатных вышынь у нашай крытыцы, стаў яе класікам, сёння ўжо відавочна для многіх).

Але яшчэ колькі слоў пра тое выданне. Яно вельмі арыгінальна аформлена, надрукавана на першакласнай паперы, з партрэтамі аўтара і тых майстроў слова, якім прысвечаны нарысы, напісаныя з зайздроснай таленавітасцю. Выдавецкі рэдактар кнігі — А. Разанаў, цяпер славуты паэт, якога Калеснік мужна бараніў усе тыя гады, калі на хлопца насядалі з усіх бакоў рэтраграды ад ідэалогіі і літаратуры, не прымаючы ні яго грамадзянскай няскоранасці, ні эстэтычнай нязвыкласці ягонай паэзіі.

Кнігу «Лёсам пазнанае», якую толькі пагартаць і то прыемна, а чы­таць — адно задавальненне, я атрымаў з аўтографам: «Дзмітрыю Бугаёву з нязменнай сімпатыяй і павагай. 6. V. 1983. Ул. Калеснік».

Належна выдадзена і Калеснікава кніга «Тварэнне легенды» (1987). Яна мае вельмі сціплы падзагаловак «Літаратурныя партрэты і нарысы». На самой справе гэта вялікая праблемная манаграфія, адна з тых, у якіх даследуюцца кардынальныя праблемы нацыянальнага быцця. Падрабязней скажу пра яе далей. А цяпер перачытаем ужо і зусім апалагетычны аўтограф з кнігі: «Дзмітрыю Якаўлевічу Бугаёву — змагару за гонар і годнасць нашага літаратуразнаўства, за права на ўласную думку. 26. ХІІ. 87. Ул. Калеснік. Брэст».

З гэтай кнігай Уладзіміра Калесніка я знаёміўся яшчэ па прысланых аўтару з выдавецтва карэктурных адбітках, бо незадоўга да яе выхаду ў свет апынуўся ў Брэсце. У студзені 1987 года мяне ўрэшце выбралі на пасаду прафесара БДУ — без абароны доктарскай дысертацыі. Падчас летняй экзаменацыйнай сесіі трапіў і ў Брэст у якасці старшыні дзяржаўнай экзаменацыйнай камісіі па беларускай літаратуры. Вось тады і паявілася магчымасць наладзіць з Калеснікам больш шчыльныя дзелавыя кантакты, паглядзець на яго педагагічную працу зблізку. Яна пакінула найлепшае ўражанне. Уладзімір Андрэевіч быў педагогам надзвычай дасканалым, гэткім жа таленавітым, як і ў літаратуразнаўстве ці грамадскай дзейнасці. Ён трымаўся натуральна, свабодна, з той душэўнай адкрытасцю, якая найбольш прываблівае ў лю­дзей разумных, дасведчаных і незакамплексаваных рознай афіцыяльшчынай і клопатам пра чыноўніцкую субардынацыю. Такога клопату ў яго не было ні кроплі. З ім можна было гаварыць зусім шчыра, зноў жа свабодна, даверліва, без аніякай палахлівай аглядкі пра ўсе тагачасныя вострыя пра­блемы і ў самім жыцці, і ў літаратуры. І мы гаварылі шмат, у смак, не асцерагаючыся падвохаў. Гэтаму нямала спрыяў сам той час, пазначаны істотнымі грамадскімі пераменамі. Але Калеснікава чалавечнасць яшчэ падахвочвала. А яна адчувалася скрозь.