Дзмітрый Бугаёў - Жыццём ідучы - З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Сонца бліснула промнямі, нібы прывіталася, і зноў схавалася за хмары, зноў замжэў халодны дожджык. Нібы абуджаны сонцам, над вершалінамі альхі зазвінеў лясны жаваранак. І ягоная песня лілася гаючым бальзамам на душу.

Божа, дзякуй... О, Усемагутны, бясконцая міласць твая», — радуецца і спавядаецца Ясь Кавалец. І ягоная шчырая радасць, выказаная адкрыта і прачула, надае густую пачуццёвую насычанасць тэксту, «грэе» пейзажны малюнак, робіць яго не будзённа-стрыманым, а лірызавана-ўзвышаным.

Вельмі прыкметнае ў Наварыча таксама імкненне пісаць займальна, інтрыгаваць чытача рознымі нечаканасцямі, знарочыстай загадкавасцю, калі ў адным месцы нешта сцвярджаецца, а потым, у іншым эпізодзе, будзе зазначацца, што на самой справе ўсё адбывалася не так, як сказана раней. Гэта ўжо элемент гульні з чытачом, якая сама па сабе цікавая, але ў шэрагу выпадкаў яна абцяжарвае ўспрыняцце рамана.

Мабыць, залішне ў творы містыфікацый — пераапрананняў, калі то адзін, то другі персанажы выдаюць сябе за іншых асоб. Разабрацца, хто з іх хто, бывае нялёгка не толькі шпегам, якія сочаць за паўстанцамі, але і чытачу.

Вельмі добрае ўражанне пакідае мова рамана. Яна мае пэўнае дыялектнае адценне. Але яўных перабораў не адчуваецца, бо дыялектнае сло­ва ў агульным моўным кантэксце становіцца зразумелым. Я спатыкаўся толькі ў двух ці трох выпадках. А для перадачы палескага каларыту, вельмі істотнага для выяўленчай адметнасці твора, яго рэалістычнай грунтоўнасці, праўдзівасці і на мікраўзроўні, умела пакладзеная дыялектная фарба нямала значыць.

Наварыч піша: «даць лупня» (замест агульнапрынятай лупцоўкі), «растрындзела» (замест разбалбатала), харты «ўнюшкавалі ваўчаня» (унюхалі), «люнуў з-пад ложка пад стол» (сігануў, скочыў). І ва ўсіх гэтых выпадках вылучаныя словы больш каларытныя і яркія, чым адпаведныя агульнапрынятыя літаратурныя варыянты.

Асобна ўзлятае слова «галда» для непалешука незразумелае. А ў фразе «...шляхцюкі, з шарачковых, выйшлі цэлай галдою з карчмы, пэўна, пілі нечы магарыч» яно даволі пэўна праясняецца. Лёгка здагадацца, што тая галда азначае натоўп, але спакойна-ўраўнаважаны, а не шумліва-ўзбуджаны.

У тых жа вельмі рэдкіх выпадках, калі і кантэкст не дапамагае зразумець вельмі ўжо спецыфічнае палескае слоўца, яно тлумачыцца ў падрадковай зносцы. Так зроблена ў дачыненні да слова «цацунок». Яно, удакладніла зноска, азначае «выпестак, распешчанае дзіця».Моўная яркасць у стылі Наварыча ўзмацняецца і за кошт такой экспрэсіўнай лексікі, як «адбамберылі» (адгрохалі. Сказана пра рэформу, якою сяляне вызваляліся ад прыгону), «вычапурыстыя» (пра воблакі, якія «высіліся вычапурыстымі слупамі») і інш.

Адметнасць мовы рамана павышае цікавасць да твора.

А ўвогуле мне думаецца, што Наварычаў раман «Літоўскі воўк» і пры яго адзначаных мною пагрэшнасцях (яны нешматлікія і прыватныя, а не глыбінна-сутнасныя) мае ўсе шансы на доўгатэрміновую ўвагу і прыхільнасць чытачоў, на тое, каб заняць трывалае месца ў нашай літаратуры. Гэты раман развівае Караткевічаву традыцыю, самую плённую і перспектыўную ў беларускай гістарычнай прозе.

2005 г.

БЕЛАРУСКІ ДЭТЭКТЫЎ ЛЮДМІЛЫ РУБЛЕЎСКАЙ

Людміла Рублеўская працуе ў літаратуры актыўна і плённа. Яна выдала шэсць зборнікаў паэзіі, а цяпер перайшла і на прозу. У 2005 годзе ў яе выйшла кніга «Пярсцёнак апошняга імператара», у якой найбольш цікавым мне ўяўляецца дэтэктыўны раман «Золата забытых магіл».

Дэтэктыўная літаратура карыстаецца прыхільнасцю многіх чытачоў. Добразычліва ставяцца да яе і выдаўцы. Пра гэта сведчыць перадрук твораў У. Караткевіча з дэтэктыўнай сюжэтнай асновай, выхад зборніка «Сучасны беларускі дэтэктыў. Карона Вітаўта Вялікага». Сюды ўвайшлі дэтэктыўныя раманы М. Адамчыка, М. Клімковіча, А. Глобуса, В. Праўдзіна, Л. Рублеўскай (яна змясціла тут містычны дэтэктыў «Дзеці гамункулуса»), Т. Сабоцкай, У. Сакалова, У. Сіўчыкава, С. Трахімёнка, М. Чаргінца, а так­сама некалькі аповесцей.

Адметнай асаблівасцю дэтэктыўных твораў тэарэтыкі (Л. Цімафееў і іншыя) лічаць тое, што гэтыя творы прысвячаюцца раскрыццю метадам лагічнага аналізу складанай заблытанай тайны, найчасцей звязанай са злачынствам.

Цэнтральнае месца ў дэтэктыўнай літаратуры належыць персанажу, які вядзе расследаванне крымінальных спраў, сышчыку (яго называюць дэтэктывам), які шукае злачынцу, высвятляе абставіны злачынства, яго характар, небяспеку для грамадства і асобных людзей.