Аляксандар Лукашук - За кiпучай чэкiсцкай работай

Далейшыя матэрыялы архіўнай справы Бунцэвіча сьведчылі пра нараджэне цуду, які набываў ўсё больш выразныя формы з кожным новым перагорнутым дакумэнтам. Згодна з загадам НКВД СССР № 00116, які патрабаваў у выпадку пратэсту перагледзець і дасьледаваць справу на працягу 10-ці дзён, управа Тайшэцкага лагеру накіравала заяву Бунцэвіча пракурору БССР. У сакавіку 1940-га сьведку Ісака Голуба зноў выклікалі ў Старобінскі райадцзел НКВД. Там ужо сядзелі іншыя людзі.

У пратаколе допыту Голуба зьявіўся зусім новы запіс: «Аб правядзеньні контррэвалюцыйнай агітацыі Бунцэвічам Міхаілам я нічога не магу паказаць, бо я за ім гэтага ніколі не заўважаў, за выняткам таго, што ў прыватных размовах Караба Кандрат у 1937 годзе летам гаварыў, што Бунцэвіч прыняў удзел у Беларускай Радзе. Але чамусьці да лета 1937 году ён аб гэтым нічога не гаварыў». Канец сьведчаньня. У адзін дзень з Голубам быў зноў дапытаны Шлома Левітан, які ўвогуле заявіў, што ніякіх паказаньняў аб удзеле Бунцэвіча ў Слуцкім паўстаньні не даваў.

У Старобінскім райаддзеле падрыхтавалі пастанову на імя новага наркама Лаўрэнція Цанавы, у якой гаварылася: «Рашэньне асобай тройкі НКВД БССР ад З сьнежня 1937 году адмяніць, Бунцэвіча Міхаіла Сямёнавіча з-пад варты вызваліць. Гэтую пастанову для выкананьня праз І спэцаддзел НКВД БССР накіраваць у Тайшэцкі лагер НКВД СССР, 2-гі агульналягерны пункт «Ударны» па месцы знаходжання». І — подпісы новых работнікаў Старобінскага райаддзелу і Менскай абласной управы НКВД — Герасімаў, Васілеўскі, Масквічоў. 6 красавіка 1939 году Цанава ўласнаручна зацьвердзіў пастанову.

Як вынікае з датаў на дакумэнтах, яшчэ за два дні да подпісу Цанавы старшы опэрупаўнаважаны сяржант ГБ Пракоф'еў, які працаваў у І спэцаддзеле НКВД БССР, накіраваў дэпешу пад грыфам «Вельмі тэрмінова. Вызваленьне. Зусім сакрэтна» ў Тайшэцкі лагер і копію ў І спэцаддзел НКВД СССР у Маскву. Пастанова аб адмене рашэньня «тройкі» і вызваленні Бунцэвіча паляцела ў Сібір.

З кожным дакумэнтам, які знаходзіўся ў архіўнай справе Міхаіла Бунцэвіча, усё больш рэальным рабіўся цуд, амаль мітычны выпадак вызвалення. Сваёй выключнасцю ён быў абавязаны і стойкасьці самога Бунцэвіча, і клопатам сям'і, якая не адраклася ад бацькі, але, у першую чаргу, страху Сталіна перад сваімі памагатымі. Любы дыктатар жыве ў пастаянным страху перад занадта актыўнымі паплечнікамі і час ад часу робіць папераджальную рубку галоў — калі паспявае. Сталін заўсёды паспяваў, і палітычная кан'юнктура ў справе Бунцэвіча, такім чынам, склалася выключна спрыяльна. Трэба было не прапусьціць момант.

Аднак кароткі адказ з Тайшэту ў Менск прыйшоў толькі ў лістападзе 1940-га. Паведамлялася, што Бунцэвіч этапаваны з Тайшэтлагу ў Карлаг і запыт НКВД БССР перапраўлены туды. Сем месяцаў маўчаньня ў адказ на патрабаваньне «вельмі тэрміновага вызваленьня» выклікалі недаўменьне: ці гэта была норма? Ці Бунцэвічу перастала шанцаваць? Ці, можа, зноў мяняліся часы?..

Чаму і дзе блукала папера аб вызваленьні Бунцэвіча? Адну зь верагодных вэрсіяў падказаў сам архіўны дакумэнт. Яго мусілі былі падпісаць дзьве службовыя асобы: непасрэдны выканаўца сяржант ГБ Пракоф'еў, і ягоны подпіс стаіць, і начальнік І спэцаддзелу НКВД БССР — гэтага подпісу няма.

Імя начальніка, які проста мог пакласьці пастанову аб вызваленьні пад сукно — Макар Гарбачэўскі. Пасьля сямі месяцаў службы ў Шклове ён быў пераведзены на працу ў Менск і заняў пасаду спачатку начальніка аддзялення, а празь пяць месяцаў узначаліў І спэцаддзел. Усе дакумэнты на вызваленне Бунцэвіча клаліся яму на стол. Адмена прысуду і зьняцьце абвінавачанняў маглі падарваць імклівую кар'еру маладога пэрспэктыўнага супрацоўніка…

Наступная сакрэтная паперка ў справе Бунцэвіча зьявілася праз восем месяцаў пасьля пастановы аб яго вызваленні: усю справу адправілі зь Менску ў Старобін — для дасьледаваньня. Загадвалася сьведку Кандрата Карабу перадапытаць з мэтай «удакладнення і пацверджання паказанняў». Заданне было недвухсэнсовае, і 9 студзеня 1941 году ахоўнік Старобінскага банку Караба, як і патрабавалі зь Менску, свае паказанні супраць Бунцэвіча пацьвердзіў.

У пратаколе допыту запісаныя яго адказы: «Паміж удзельнікаў банды «Беларускай Рады» знаходзіўся Бунцэвіч, які разам зь іншымі накіроўваўся ў Завішчыцы. З размоваў удзельнікаў банды ведаю, калі з майго возу здымалі скрыню з патронамі, дык павінны былі накіравацца ў Семежава. І больш аб удзеле Бунцэвіча ў бандзе «Беларуская Рада» мне нічога не вядома. Бунцэвіч гаварыў, што жывецца дрэнна, няма хлеба, раней жылося ў некалькі разоў лепей, чым цяпер». Сьледчыя папрасілі Карабу назваць сьведкаў антысавецкіх размоваў Бунцэвіча. Той адказаў так: «У памяшканні банку я зьмяняў Бунцэвіча і ён адразу дахаты не пайшоў, бо быў моцны дождж, і ўсе размовы, апроч яго і мяне, ніхто ня чуў».