Сакрат Яновіч - Не жаль пражытага

Шамрухевічы хваліліся нямалым садам і я настойліва сябраваў з іхным Жоржыкам, бо ў нашай цеснаце між хаткаю і хляўчуком з кароваю, авечкамі і свінчатамі, нават крапіве не было дзе вырасці. Ад яго, Жоржыка гэта, я пачуў пра намер уладаў утварыць нямецкую школу (мы афіцыйна знаходзіліся не столькі пад акупацыяй, колькі ў Нова-Прускай Правінцыі менавіта). Дзяцей ціха ўжо падвучвалі былі збяднелыя польскія настаўніцы з Гродзенскай вуліцы, прэстыжнай тым, што жыла на ёй тутэйшая інтэлігенцыя. Прошапані не вельмі намагаліся, аднак, прасвячаць хамскія чэрапы, больш косячыся на плату з крупоў, саланіны, мукі, гароху. Праз некаторы час дайшоў почут, што ёсць лепшыя, бо свае, вучыцелі (як казалі ў нас). У хаце Монькі на той жа Гродзенскай. Абавязвала патаемнасць, натуральна, дзякуючы якой не было нудна карпець над недакуранымі курцамі падручнікамі з падранымі партрэтамі Леніна-Сталіна. Самі ж новыя настаўнікі – два трасянкамоўныя маладзёны, – зусім без панскасці прызвычайвалі грамадку засранцаў выводзіць „буквы” на абрыўках „цетрадзяў” і калекаць забаўныя казкі Крылова. Бралі за навуку, як і тамтыя палячкі, але з той непадобнай розніцай, што такім чынам падкормлівалі яны сваіх „таварышчаў” у гушчавінах Перацёсаў (з майго падслухоўвання). Зніклі, як змытыя, адразу пасля таго, як бахнулі міны пад крынкаўскай электрастанцыяй. Ад гэтай электроўні застаўся ў мяне рубец над левым вокам: вечарамі кралі мы вугаль, марудна везены для яе ў шарваркі... Кузьмоў Віцька, першым ухапіўшы чорную глыбу, тады так пачаставаў мяне незнарокам. Электрычная лямпачка, калі хто яе меў, запальвалася перад змрокам і гарэла да дзесятай.

Немцы не паспелі адчыніць сваю школу, а празмерна асцярожныя бацькі Жоржыка нікуды не пасылалі хлопца; яго адукацыяй займаўся крыху пісьменны дзядзька Скроўба, радовіч ягонай маўклівай мацеркі. На іх хутарскую Кальварыю ніхто не заходзіў, ні кабеты з калаўроткамі на вячоркі. Ані буянілі там у Валосю напрыканцы масленіцы.

З надыходам навальнай бяды маці нязменна ўцякала са мною ў сваю Барсуковіну (яна так і не прынялася на крынкаўскай глебе, па сёння). Другі прыход саветаў я прасядзеў з Грыкамі ў ялінавых шалашах у дрымучай Чортавай Хаце, што за Сасновікам. Раз ціўкнула блудная куля, у кару сасны над намі. Яшчэ начаўплі панікі кавалерысты на ладна чышчаных конях, з дзіўнай ненямецкай моваю. Да Валодзькі наведваліся ў звечарэласць камісары з аўтаматамі на плячы; дзядзька любіў гультаіць у палітыку. Нехта залазіў на паднебнае дрэва глядзець, ці не паляць Крынак. Крычаў зверху, што не.

Другая сусветная вайна не паказалася мне чымсьці жудасным або і векапомным, бо ў яе клімаце я і вылупіўся на свет божы. Не адчуваў трагічнасці і першых пасляваенных зім і вёснаў, у якія гэтаксама білі-забівалі прыхадні аднекуль, праўда, не немцы. Здаралася, нашы нашых. Страх да немцаў змяніўся страхам да палякаў. Усё страх і страх.

Крынкі моцна пагарэўшымі былі, аднак, калі пасля фронту я з маці вярнуўся з гушчавіння Чортавай Хаты. Немцы, адступаючы, падпалілі магістрацкія гмахі і будынкі, у якіх самі жылі – камендатуру жандармерыі, украінскую казарму, слесарную майстэрню ў жыдоўскай бажніцы, школу, муры з кватэрамі, карчму, рэшту фабрык і гарбарняў, двор... Браліся паліць гаспадарскія хаты, хлявы і стадолы, пазначаныя надпісам GEOPE. Каб нарабіць шкоды надыходзячым саветам.

Я чуў, як мой бацька паратаваў быў Сакольскую вуліцу ў тое вогненнае адступленне. Маладыя немчыкі на матацыкле, учыніўшы свой „фойер” у мястэчку вакол апусцелага рынку, прыехалі спачатку да Шамрухевічаў, што на Кальварыі. Упалоханыя людзі паклікалі бацьку, каб выгергетаў у падпальшчыкаў літасць. Вермахтаўцы, здзіўленыя гладкім „дойч-шпрэхам” у новаяўленага абарыгена, пацікавіліся, адкуль у яго такая культурнасць. – Бо я надта люблю нямецкую мову і нацыю, – пачулі ў адказ. – Уцякай з намі, ад Іван-гунаў, – параілі. – Нашто, вы ж вернецеся і таму не трэба зніштажаць... – Твая рацыя, але мы выконваем загад афіцэраў, яны асочваюць у біноклі пакінутую тэрыторыю, ці шмат дыму падымаецца ў неба... – Ага, гут, ёсць выйсце: паліце маянтковыя стагі!

Тым часам „ідыёт-ост” мігам наклалі ў матацыклетную лодку з кулямётам наперадзе груду „яйкі-шпэк-шнапс” і задаволеныя нямчурыкі, казырнуўшы „аўфвідэрзэйн”, пыльнулі дарожкаю ў бок таго панскага дабра. Пан даўно драпануў у Варшаву, як і ўсе паны, а ягоныя сотні гектараў раздалі пасля галытве дэмакраты; з Саколкі і Беластока.