у падлеснай Барсуковіне. Пакінуўшы цешчу, а маю бабулю, каб даглядала хаты ды хлява. Я канчаў пяты гадок і не вельмі паспяваў за матчыным крокам на гасцінцы. Зараз у Айнавых горах, як называлі ў нас пагоркі за старадрэўем двара, закруціўся па-над жытамі нямецкі самалёт. Мы пабеглі ў палынавыя межы. Ён, нізка кіруючыся на нас, страляў і маці накрывала мяне сабою, енчачы! Я не цяміў у існаванні смерці, але заходзіўся ад крыку, бо ўжо ведаў боль. Абоім было неўздагад, што лятуны палявалі на савецкія танкеткі, якія паўзлі праз мястэчка, адступаючы Індурскім шляхам на Гародню. Зразумеў я гэта значна пазней, можа і нядаўна. А мой вопіс здарэння цалкам цяперашні, камплектны. У самой жа памяці захаваўся ад таго кіслы пах поту ад тулячай мяне мацеркі, спякотнае сонца над польскімі могілкамі, нявысахлая ўпоранак раса ў зельішчы, і налятаючы ад хутара Рахавік выючы цмок з хісткімі крыламі з крыжамі.
Іншай тэхнікі я ў дзяцінстве не бачыў. Таму, чуючы гутарку пра яе, заўсёды машынальна ўяўляю таго танкіста, той самалёт, пажар Крынак, і трэба хвілі, каб падумаць урэшце пра тэлевізар і камп’ютар. Вучоны псіхолаг гэта зразумее. Іроніі маладых чытачоў на мой конт нудныя.
Нямецкай акупацыі баяліся дарослыя. Мы, дзеці, не надта. Было займальна глядзець на заюшанага дзядзьку Сямёнава з канца Сакольскай, які зарабіў ад жандара палкаю па лысай булаве. Той, здавалася, недатыкальны Сямёнаў з прафесарскім абліччам. У малых задаволенасць жорсткая!
Надзвычай нам, падшыванцам, прыйшлося даспадобы кампеліска, як называлі на польскі лад шырозны басэйн на рэчачцы Крынка, у доле ад азярышча вадзянога млына, што трываў руінаю ля моста на Касьцельнай. Немцам з гарнізона зажадалася купацца ў гарачае лета сорак другога бадай, а для гэтага не падыходзілі замуленыя сажалкі на маянтковай балаціне. Зганяючы жыдоў
у крынкаўскае гета, яны дадумаліся пакарыстацца дарэмнымі працоўнымі іх рукамі: стаіць мне ў вачах натоўпісты кагал барадатых мужчын у лахманах, ненатуральна шпарка капаючых рыдлёўкамі і бегма вывозячых у тачках зямлю на збочыны, як бы ў рытм гарластых воклічаў нямчугоў з карабінамі за плячыма і з бізунамі. Стаўшы ў пасляваенне вучнем я і слухаючы на ўроках гісторыі аповеду настаўніка пра нявольніцкі Егіпет, безліч разоў згадваў старэнькага жыдка ўпаўшага ад непасільнай яму работы ды лупцуючага яго па гарбе бамбізу ў зялёным мундзіры, хромавых ботах. Смургелі перанялі ад акупантаў праклён „фар-флюхтар-дэнэр-вэтар!” Ну і „гальт!”
Кампеліска не здолелі зніштожыць плебейскія дэвастацыі
ў вяртанне саветаў у сорак чацвертым, і сёння – адноўленае казённым коштам мясцовымі няўмекамі – чыпіць сяк-так, бы памятка колішняй тут Палесціны. Але тады, у тую дазволенасць плаваць у ім толькі немцам і нямкіням, затым паліцаям і ўкраінцам, што кватаравалі побач жандармерыі, – на плыткім месцы нырала з аглядкаю адважнейшая смяцюга-дзецярня, зважаючы асабліва на мазураватага Шатэнбэрга (біў моўчкі, бы ваўчак наскокваючы на чалавека).
Сенсацыю перажылі местачкоўцы ад упадку падбітага недзе на фронце нямецкага бамбавоза, які мала не ўваліўся ў дрыгвяністае азерца Бяздонніца, што ў пяці кіламетрах адсюль, побач Астроўка. Прывезлі яго на наш рынак, разам з лётчыкамі (яны, відаць, выратаваліся на парашутах). У каменнай неакласічнай сінагозе абсталяваліся механічныя майстэрні, у якіх рэзалі швайсапаратамі ўсякую разбітую тэхніку, вывозячы яе кавалкамі ў павятовую Саколку, на чыгуначную станцыю там, адкуль адпраўлялі ў гуты. Мноства валялася ўсюды ламарэнддзя, у палях і на пажарышчах фабрычнага зарэчча. Немцы падкія на жалеза. Без яго вайна немагчымая.
З вывазу жыдоў у прыгродзенскую Кілбасіну анічога не ўцалела ва ўспаміне, акрамя абозу мужыцкіх фурманак, якія абселі былі тыя няшчасныя людзі, і міг з пэйсаватым дзядком у незабытым кадры, што – з мяшэчкам за плячыма – даганяў сваіх, дастаючы ўкаплех аб буславатага паліцая.
Гадаваўся я паўсіратою, ведаючы, аднак, што і ў мяне ёсць бацька; ён у нямецкай няволі. Час-часом прыносіў бедны Клімовіч з пошты пісьмы ад яго, за што клалі мы яму ў торбу пару яек або кавалец саланіны (не было службовага пісьманосца). Пісаў да нас на нямецкай мове, каб цэнзура прапусціла, і матка брала яшчэ яек – даўняму пісару Харужаму, што даваў рады гергетаць. Харужы вусна перакладаў ёй каракулі ды ад яе імя зграбна адпісваў
у тым жа стылі, „Майнэ лібэ Костя...” Адны фразэсы, але з важным значэннем: жывем, не прападаем. Калі палонныя беларусы ўжо маглі жыць і працаваць на свабодзе, нічым не пазначаныя на плячах і грудзях, бацька – а па матчынай паўінтэлігенцкай фанабэрыі „папа” – стаў на работу, будучы шаўцом, у нейкай абутковай фабрыцы ў Дрэздэне. Зарабляў, кватараваў у мясцовай сям’і;
Читать дальше