Пятро Рунец - Ніколі не забудзем

У словах пісьмаў, на мой погляд, ключ да разумення той велізарнай папулярнасці, якую заваявала кніга сярод школьнікаў нашай краіны.

У 1951 годзе адна з аўтарак гэтай кнігі, Зоя Васілеўская, скончыла сямігодку. Дзяўчынка скардзілася на боль у грудзях. Дырэктар дзіцячага дома пайшла ў гарадскі аддзел аховы здароўя, і там для Зоі выдзелілі пуцёўку ў дзіцячы санаторый непадалёку ад Ялты. У ліпені яна паехала на лячэнне. Вярталася адтуль праз Маскву. Да адыходу цягніка на Мінск дзяўчынка мела шмат вольнага часу, і яна вырашыла наведаць маскоўскую сяброўку, з якой перапісвалася. Тая жыла паблізу ад Беларускага вакзала, і Зоя даволі лёгка знайшла яе кватэру, Пастукала. Дзверы адчыніла жанчына. I толькі Зоя назвалася і сказала, што яна з Мінска, як з другога пакоя выскачыла дзяўчынка і са словамі: «Ты Зоя Васілеўская? З кнігі «Ніколі не забудзем»?» — кінулася да яе. Калі першае хваляванне прайшло, сяброўка сказала:

— А я ўяўляла цябе іншай... Ну, такой, ведаеш, гераіняй... змагаркай... А ты... такая звычайная...— I тут жа павярнулася да маці: — Мама, пакармі Зою, а я пабягу да дзяўчынак свайго атрада... Ім таксама цікава будзе пабачыць Зою, пагутарыць з ёю...— і выскачыла з кватэры.

Неўзабаве яна вярнулася разам з дзесяткам аднакласніц. Калі ўсе расселіся, яна з радасным хваляваннем сказала:

— Дзяўчынкі, вы чыталі і ведаеце кнігу «Ніколі не забудзем», якую напісалі беларускія піянеры. Перад вамі адна з гераінь гэтай кнігі Зоя Васілеўская, Яна напісала...

— Ведаем, ведаем! Чыталі! — закрычалі дзяўчынкі.— Зоя, раскажы пра сябе! I пра барацьбу з фашыстамі! I пра ўсё, усё, што бачыла і перажыла!..

Сяброўка папрасіла дзяўчат супакоіцца, а затым дала слова Зоі. Зоя так расхвалявалася, што спачатку не магла гаварыць. Ад пачуццяў, якія нахлынулі на яе, словы засядалі ў горле, і яна толькі варушыла вуснамі. Праз хвіліну яна авалодала сабою і начала расказваць, як цяжка жылося людзям пры гітлераўцах, як яна трапіла ў канцлагер, як здекаваліся з дзяцей фашысты, як яна з таварышкамі ўцякла з лагера смерці.

Маскоўскія школьніцы слухалі яе затаіўшы дыханне, стараліся не прапусціць ніводнага слова. I гэта зразумела. Перад імі была не кніжная гераіня, а жывая, якая дапамагала дарослым наблізіць светлы Дзень Перамогі.

Вечарам дзяўчынкі правялі Зою на вакзал. Ноччу, лежачы на вагоннай паліцы, яна доўга не магла заснуць ад перажытых уражанняў.

У заключэнне хочадца паўтарыць выказаную раней ісціну: калектыўная кніга беларускіх дзяцей «Ніколі не забудзем» стала прыкметнай з'явай у нашай дзідячай літаратуры пра вайну. I сёння яе ахвотна чытаюць новыя пакаленні савецкіх школьнікаў.

Цікава адзначыць і яшчэ адно, не вядомае шырокаму колу чытачоў, значэнне кнігі: яна памагла некаторым сваім аўтарам і героям знайсці родных ці знаёмых або сустрэцца пасля доўгай разлукі. Прывяду некалькі прыкладаў. У 1948 годзе, у хуткім часе пасля выхаду з друку кнігі «Ніколі не забудзем», знайшліся маці і старэйшая сястра Зоі Васілеўскай. Пра тое, што Зоя жывая, яны даведаліся, прачытаўшы ў кнізе яе апавяданні. Васю Саульчанку кніга дапамагла знайсці дзядзьку, якога ён лічыў загінуўшым. Праз дваццаць адзін год пасля вайны сустрэліся чатыры гераіні расказа «Восем сутак». Якаў Паўлавіч Літвіненка, які ў вайну быў камандзірам роты ў адным з партызанскіх атрадаў Беларусі, а зараз жыве ў горадзе Кізляр Дагестанскай АССР, дзякуючы кнізе пачаў перапісвацца са сваім юным падрыўніком Віцем Чалавым.

Нельга не ўпамянуць і пра тое, што кніга «Ніколі не забудзем» апрача беларускай выйшла на рускай, украінскай, кіргізскай, татарскай, казахскай, малдаўскай, каракалпакскай, а таксама на замежных — венгерскай і японскай мовах.

ПЯТРО РУНЕЦ

Чытаючы кнігу «Ніколі не забудзем», я мімаволі прыгадваю апошнія дні чэрвеня 1941 года. Мы ехалі на грузавой машыне з мястэчка Горы на Мсціслаў. Пачынала чуцъ-чуць займацца на свет. Пад'язджаючы да адной вёсачкі, мы заўважылі ў ранішнім змроку чараду падлеткаў, дзяўчатак і хлопчыкаў, ад дзесяці да дванаццаці гадоў. Дзеці раздзяліліся на дзве групы і стаялі па баках дарогі. Яны пападымалі рукі, крычалі. Шафёр спыніў машыну. Дзеці акружылі нас. Яны былі ўсхвалёваны, узбуджаны. Яны ўжо адчувалі дыханне вайны. Старэйшы з іх сказаў шафёру:

— Дзядзя, далей ехаць нельга: масток наломаны.

Два старэйшыя хлопчыкі сталі на падножку грузавіка і паказвалі, як аб'ехаць разбураны масток. А каля мастка завіхаліся мужчыны і жанчыны. Яны спешна рабілі новы мост.