Пятро Рунец - Ніколі не забудзем

На заводзе мяне прыставілі да станка і паказалі, што і як мне рабіць. Я павінен быў штампаваць шайбы. Я націскаў кнопку, і машына прабівала ў шайбе дзірку. Нада мною стаяў наглядчык і пільна сачыў за маёй работай. Я не меў права ні азірнуцца, ні глядзець па баках. Даволі было гэта зрабіць, як наглядчык біў кулаком па карку і на ўсё горла крычаў:

— Фэстэр арбайт! Хутчэй працуй!

Рабочы дзень цягнуўся дванаццаць гадзін, і за гэты час есці не давалі. Я так знясільваўся, што ледзь стаяў на нагах. Калі работа канчалася, нас строілі ў калону і пад канвоем прыганялі ў барак. Там нам давалі па сто грамаў прэлага хлеба і па літру варанай і несалёнай крапівы. З'еўшы галодны полудзень, мы па званку валіліся на нары. Сеннікі, набітыя стружкамі, былі вельмі цвёрдыя. У іх вадзілася шмат насякомых. Нылі рукі і спіна. У галаву лезлі розныя думкі. Заснуць адразу не было ніякай магчымасці.

На золаку нас паднімалі і зноў пад канвоем гналі на завод. Калі хто не ўставаў ад знясілення ці недамагання, таго моцна білі і прымушалі ісці. Пры гэтым гаварылі:

— Няма чаго прытварацца.

На маіх вачах збілі Галавача Пецю, які так аслабеў, што не мог падняцца з нараў.

Рабочыя не вытрымлівалі і паміралі. Штодзённа з баракаў выносілі па дзесяць — дванаццаць чалавек. Іх грузілі на аўтамашыну, вывозілі за горад, у лес, і там закопвалі.

Праз некаторы час нас перавялі на другую работу — загартоўваць часці для самалётаў. Рабочыя не хацелі дапамагаць немцам і стараліся шкодзіць, як маглі. Яны то недагартоўвалі, то перагартоўвалі. Калі немцам удалося выявіць шкодніцтва, пачаліся допыты. У мяне імкнуліся даведацца, хто з рабочых гэта зрабіў. Я хоць ведаў, але не прызнаўся. За гэта мяне моцна адлупцавалі. Дарослых збівалі да смерці. Тонік Васіль не перанёс пабояў і назаўтра ж памёр. Нягледзячы на катаванні, рабочыя трымаліся дружна, і немцам не ўдалося выявіць, хто шкодзіў.

Немцы ўзмацнілі нагляд, але і гэта не дапамагло. Рабочыя ўхітраліся шкодзіць і пасля гэтага.

Цяжка было ў канцлагеры. Жылі мы горш за скаціну. Я ўсё часцей і часцей успамінаў родны дом. «Эх,— думаў я,— каб хоць на хвілінку злётаць дадому, убачыць сваіх». Але гэта было немагчыма. Немцы пільна сцераглі нас і на кожным кроку гаварылі, што мы ўжо ніколі больш не вернемся на радзіму. Балюча было чуць гэта.

У пачатку 1945 года да нас у барак трапіў адзін наш ваеннапалонны баец. Убачыўшы яго, зняволеныя пачалі бедаваць. Тады ён ціха сказаў:

— Не бойцеся, хутка нас вызваляць.

— Адкуль ты ведаеш? — спыталі ў яго.

— Я быў разведчыкам,— сказаў ён і расказаў, што робіцца на франтах.

Ад яго мы даведаліся, што нашы ідуць на Берлін. Усе вельмі ўзрадаваліся: да гэтагу часу мы нічога такога не чулі. Але некаторыя гаварылі, што нам усё роўна не мінаваць пагібелі.

— Нас ці пазабіваюць, ці папаляць,— казалі яны.

Мне чамусьці думалася, што я абавязкова застануся жывы і вярнуся дадому.

У канцы красавіка немцы забегалі. Потым пачалі праходзіць адступаючыя нямецкія часці. Наш завод быў замініраваны. У поўдзень сталі выводзіць здаровых людзей. Тыя, што не маглі хадзіць, засталіся ў бараку. Такіх набралася чалавек пяцьсот. Сярод іх быў і я.

Нас замкнулі, а барак падпалілі з двух канцоў. У бараку падняліся страшэнныя крыкі, плач. Людзі лезлі ў вокны, але канваіры спіхвалі іх назад. Я бегаў з аднаго канца ў другі, але выбрацца не мог. Потым і на сярэдзіне барака пачало прыпякаць. У адным месцы дашчаная сцяна зусім прагарэла і абвалілася. Я падумаў, што ўсё роўна загіну, і рынуўся ў гэтую дзірку. З гэтага боку канваіры не пільнавалі. Таму мне і ўдалося выскачыць з барака.

Калі я апынуўся на двары, на мне гарэла вопратка. Я хутка скінуў яе, і ўсё ж у мяне абгарэлі валасы, твар, рукі, ногі. Ад болю я не мог ісці і прысеў на зямлю. Тут наляцелі амерыканскія танкі і прагналі немцаў. Праз некаторы час усе, хто выратаваўся, адправіліся на радзіму.

АНДРЭЙ БАРАНОЎСКІ (1932 г.)

Капаткевіцкі раён.

Мой дзень пачынаўся і канчаўся на станцыі Шклоў. Наша сям'я была звязана з партызанамі, і мне было даручана сачыць, калі і што прыбывае на станцыю. Як я заўважаў што-небудзь цікавае, дык зараз жа праз сувязных паведамляў аб гэтым у атрад. А там ужо рабілі свае «вывады».

Вясною 1943 года, як заўсёды, я з сваім таварышам Пыжыкам Барысам туляўся на станцыі, і нічога такога карыснага для нас не траплялася. I толькі пад вечар немцы расчынілі вагоны з соллю і пачалі яе згружаць. Мы зараз жа пайшлі туды, бо нам вельмі не хацелася вяртацца дахаты і пустымі рукамі.