Array Collective work - Татар баянчылары

Казанга өченче мәртәбә килүендә Фәйзулла Туишев Габдулла Тукай белән таныша. 1912 елны Мәскәүдә зур уңыш казанганнан соң, ул Петербург каласында да күренергә кирәк дигән кыю фикергә килә. 1914 елда Петербургка китә. Аның «Халык йорты» залында оештырылган беренче концерты зур уңыш белән үтә: Туишевның исемен танылган рус гармунчылары Пётр Невский һәм Павел Малазов исеме белән янәшә куялар.

1918 елдан соң Ерак Көнчыгыш һәм Себер якларында яшәп, Фәйзулла 1926 елда кабат Казанга кайта. Аның Казандагы концертлары зур уңыш белән үтә. Бу инде композитор Салих Сәйдәшевнең иҗаты чәчәк аткан чор. Сәхнәдә җырчылар Г. Сөләйманова, С. Садыйкова, С. Айдаров, А. Измайловалар күренә башлый. Г. Әлмөхәммәтов, С. Габәши һәм Ю. Виноградов иҗат иткән беренче татар операсы «Сания» театрларда зур уңыш белән бара.

1926 елда, артистлык эшчәнлегенә 25 ел тулу уңае белән, Ф. Туишевка «Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе» дигән мактаулы исем бирелә.

Ф. Туишевның башкару осталыгы һәм иҗади сәләте үсүдә композитор А. Ключарёв мөһим роль уйный. Ключарёвны Туишев 20 нче еллардан ук белә. 1927 елда алар бергәләп Кырымга бара, якыннанрак таныша һәм дуслашып китә.

1944 елда Татарстан җәмәгатьчелеге Фәйзулла Туишевның сәхнә эшчәнлегенә 50 ел тулуны билгеләп үтә. Шушы уңайдан Фәйзулла Кәбир улы Туишевка ТАССР Югары Советы Президиумы Указы нигезендә (1944 ел, 15 февраль) «ТАССРның халык артисты» дигән мактаулы исем бирелә.

Бу елларда Ф. Туишев, өлкән яшьтә булуы сәбәпле, гастрольләргә сирәк чыга, шуңа күрә күп вакытын Казанда үткәрә, иҗат белән шөгыльләнә. Ул Казан гармун фабрикасы белән тыгыз элемтәдә тора, фабрика ачылганнан бирле (1933 ел), аның сәнгать советы әгъзасы була.

Атаклы музыкантыбызның якты истәлегенә багышлап, 1988 елда Татарстанда Ф. Туишев исемендәге гармунчылар конкурсы уздырыла башлады. Ике елга бер үткәрелеп килгән бу бәйге тора-бара халыкара конкурс статусы алды.

Ул Нижгар өлкәсе Кызыл Октябрь районы Пече (русча – Пица) авылында туа. Шул ук авылдан аккордеонда һәм концерт гармуннарында уйнаучы, Татар дәүләт филармониясендә эшләп, лаеклы ялга чыккан һәм 1993 елда вафат булган дустыбыз Мостафа Сәләхетдинов, Актүк авылыннан Рәшит Ваһапов, Красный Остров авылыннан атаклы язучыбыз Кави Нәҗми, Суксудан җырчы Сайра Сәләхетдинова әдәбият һәм сәнгать дөньясында тирән эз калдырды.

Гани ага яшь чагында Мәскәүдә эшләгән һәм шунда гармунда уйнарга өйрәнгән. 1920 ел азагында булса кирәк, Мәскәүдә ниндидер гармунчылар ярышында җиңеп чыккан, һәм (үзенең сөйләвенчә) Луначарский аңа бик яхшы, зур гармун бүләк иткән. Ул шул гармунда гомере буе уйнады, гөрләтеп уйнады.

Шул елларда Г. Вәлиев Мәскәүдәге Татар дәүләт эшче театрында эшли һәм, театр ябылу сәбәпле, Казанга кайтып, Татар дәүләт академия театрына эшкә урнаша. Ул, спектакльләрдә уйнаудан тыш, тамашадан соң гармунын яңгырата; шундый итеп уйный – халык тыңлап туймый. Бигрәк тә «Каз канаты»н һәм авыл көйләрен оста башкара иде Гани Вәлиев.

Гани ага белән мин театрда эшләгәндә танышкан идем. Күп тапкырлар бергә гастрольләрдә дә булырга туры килде.

Еллар узды, үзгәрә торды, заман үзе баянның кирәклеген таләп итте. Татар дәүләт филармониясе оешкач, эстрада бүлегендә баянсыз эшләү мөмкин түгел иде. Гани ага, заман таләпләренә буйсынып, әкренләп баянга күчте, ләкин тальянын да ташламады.

Ул бик тә эшсөяр кеше иде: гастрольгә баргач, йөзәр, хәтта аннан да күбрәк концертлар куюы – моның ачык дәлиле. Ул елларда концертларда бигрәк тә өч артист зур уңыш казана иде: Гани Вәлиев, Җәваһирә Сәләхова һәм Рәшит Ваһапов. Алар халкыбызның «Зөләйха», «Мәрфуга» кебек җыр-көйләрен искиткеч аһәң белән яңгырата иде. Бүгенгедәй хәтеремдә: мәшһүр композиторыбыз Салих ага Сәйдәшев театрда бу башкаручылар адресына: «Татар халык көйләрен менә ничек башкарырга кирәк», – дигән иде.

Ул чагында баянчылар йөзәрләп түгел, ә бармак белән генә санарлык иде. Менә алар: Рокыя Ибраһимова, Габдулла Халитов, Габдерахман Биккинин, Гали Җәмлиханов. Баянчы булу белән беррәттән, Гани ага концерт гармуннары белән дә чыгыш ясый иде. 1957–1958 елларда без Башкортстанда гастрольләрдә булдык: «Галиябану»ны башкарганда, миңа шушы көйгә аккомпонемент уйнарга туры килде. Филармониядә эшләү дәверендә җитәкчеләр арасында Г. Вәлиевнең осталыгына шик белдерүчеләр дә табылды (ә бәлки, артык оста булуыннан көнләшептер!), һәм миңа Гани аганы (ул вакытта директор М. Боголюбов иде) яклап чыгарга, аңа татар артистларыннан иң беренчеләрдән булып «Татарстанның атказанган артисты» дигән мактаулы исем бирелүен искә төшерергә туры килде… Кызганычка, язмыш үзенекен итте. Гани Вәлиев Казахстанга китәргә мәҗбүр булды һәм, Казахстан филармониясендә татар бригадасы төзеп, шактый еллар шунда эшләде. Аның бөтен гомере юлда узды. Ә юл газабы – гүр газабы, диләр. Ләкин юлның да төрлесе була бит. Гани аганың гомере изге юлда – халыкка хезмәт итү юлында узды. Элеккеге СССРның Гани Вәлиев булмаган төбәкләре сирәк калгандыр.