Тэкст і ілюстрацыі гэтай кнігі падрыхтавалі да друку калегi i сябры Ф.Д. Гурэвiч — удзельнiкi многiх палявых сезонаў у Наваградку — Марыяна Ўладзіміраўна Малеўская, Клаўдзія Васілеўна Паўлава, якая яшчэ са студэнцкiх часоў пачала ездзiць з Ф.Д. Гурэвiч у экспедыцыi ў Прыбалтыку i потым працавала i ў Навагрудку, нарэшце дзьве дачкі Ф.Д.Гурэвіч — Натальля Ўладзіміраўна Рэвуненкава і Лена Ўладзіміраўна Герцэнберг. Пераклад на беларускую мову зрабіў вучань Ф.Д.Гурэвіч і ўдзельнік раскопак у Наваградку напрацягу 15 палявых сезонаў, доктар філалагічных навук Мікалай Віктаравіч Нікалаеў. Першым вопытам перакладу тэкстаў Фрыды Давыдаўны быў для яго артыкул аб раскопках Замкавай гары для наваградскай раённай газеты “Новае жыцьцё”: артыкул замовіў тагачасны рэдактар, энтузіяст-краязнаўца Iван Iванавіч Казачонак. Фрыда Давыдаўна сама прапанавала Івану Іванавічу беларускі варыянт і папрасіла супрацоўніка экспедыцыі, мясцовага школьніка Колю Нікалаева зрабіць як скарэй гэту работу, сказаўшы, што наваградцы павінны лепш чым хто валодаць беларускай мовай. Бедалага ў тое лета першы раз спазнаў, што ведаць мову і быць перакладчыкам — розныя рэчы. I яшчэ — што свой патрыятызм трэба не толькі дэкляраваць, але і адрабляць цяжкай працай. Працуючы над апошняй кнігай аб раскопках Наваградка, перакладчык імкнуўся як мага бліжэй перадаць стыль Ф.Д. Гурэвіч, якая пісала вельмі вобразнай і жывой мовай, а таксама захаваць асаблівасьці мысленьня яе і як жанчыны-вучонага: “заходнееўрапейскі пярсьцёнак трапіў у Наваградак разам са сваёй уладальніцай” [sic! - не ўладальнікам!], і як савецкага вучонага: “Аналогii да iх [шкляных бранзалетаў-пер.] сустракаюцца на поўдні нашай краiны (Саркел, Тмутаракань, Херсанэс).” — Дзе тая наша краіна!
Працу па падрыхтоўцы рукапiсу рухала не толькі прызнаньне вялікай навуковай значнасьцi апошняй кнiгi Ф.Д. Гурэвiч i пачуцьцё абавязку, але i шчырая любоў i ўдзячнасьць да яе аўтара. Гэта пачуцьцё зведалi тыя, кто працаваў з Ф.Д. Гурэвiч, i не толькі ў навуковым асяроддзі. Яна была па-сапраўднаму дэмакратычная i ў кожным чалавеку, незалежна ад яго ўзросту цi прафесii, паважала яго асобу i гонар. Кругом яе заўсёды была атмасфера шчырасьцi, высокай добразычлівасьцi. Фрыда Давыдаўна з вялікай павагай ставілася да беларускай культуры, частыя госьці Наваградскай экспедыцыі былі нацыянальна арыентаваныя беларускія вучоныя і дзеячы культуры. Шмат увагі яна ў свой час аддала маладому аспіранту-археолагу Міхасю Ткачову, якому потым дапамагала і ў Ленінградзе. У яе на раскопе некаторы час працаваў малады Фэлікс Янушкевіч, цяперашні Прэзідэнт беларускай Акадэміі мастацтваў — з якім кранаючым цярпеньнем слухала яна безапеляцыйныя гістарычныя цьверджаньні гэтага вучня мінскай мастацкай школы і з якім захапленьнем разглядала ягоныя эцюды! А падчас разведак у Наваградскім раёне разам з Міхасём Чарняўскім, яна не саромелася (будучы ўжо тытулаваным і паважаным вучоным) па-добраму зайздросьціць уменьню маладога Міхала Міхалавіча вызначаць па сьпеву пароды птушак а па лістах альбо зрэзу дрэва — пароду дрэва. Сама яна была чалавекам шчодрай душы — шчодра дзялiлася сваiмi адкрыцьцямi ў навуцы, была шчодрая ў сяброўстве з людзьмi розных пакаленьняў. Яна была адкрытая для сумоўя, ёй было шмат што цікава ў жыцьцi ўвогуле, не толькі ў навуцы, яе пазнаньні ў лiтаратуры i мастацтве здзiўлялі многiх, з ёй было лёгка i весела працаваць i жыць. Калi ж гаварыць аб галоўным яе захапленьнi, то гэта, канечне, была навука. Карыстаючыся высокiм стылем, можна было б сказаць, што яна была выключна адданая навуцы, чэсна служыла ёй. Але высокi стыль не быў уласьцівы Ф.Д. Гурэвiч. Проста навука была яе жыцьцё, яе шчасьце, так сама была неабходная для адчуваньня радасьцi быцьця як дом, сям’я, дзецi, унукi. Па паходжаньню яна не належала да асяроддзя інтэлігенцыі, але будучы чалавекам вельмі адукаваным, далiкатным i чулым да людзей, яна несумненна належала да таго “культурнага слою”, да тае асаблівай пароды людзей, якую звычайна называюць пецярбургскiмi iнтэлiгентамi i якая ўжо амаль адыходзiць у нябыт. Гэта не можа не выклікаць тугі, i ў той жа час, многiя сябры i калегi Ф.Д. Гурэвiч i зараз адчуваюць вельмі светлыя пачуцьці ад таго, што лёс падараваў iм сустрэчу з гэтым незвычайным чалавекам.
Cпіс навуковых прац Ф. Д. Гурэвіч
1. Средневековая немецкая империя в фашистской историографии // Борьба классов. 1936. № 10. С. 92-102: iл.
2. Саксонское восстание 1073-1075 гг.: Афтореф. дис. ...канд. ист. наук. Л., 1938.
Читать дальше