Фрыда Гурэвiч: Летапiсны Новгородок

Археалагiчнае даследваньне Заходняй Беларусi стала стымулам для ўсталяваньня навуковых кантактаў з польскiмi вучонымi, якія адгукаюцца на яе публiкацыi, яна, у сваю чаргу, друкуе рэцэнзii на працы польскiх археолагаў у савецкіх навуковых выданьнях. Ф.Д. Гурэвiч прымала актыўны ўдзел у розных канферэнцыях i кангрэсах, што прысвечаны гiсторыi i культуры славян, шэраг яе работ надрукаваны ў беларускіх, польскiх і амерыканскiх часопісах.

У кожнага даследчыка ёсьць свае навуковыя сюжэты i помнiкi, якія маюць асаблівую прыцягальную сілу i праца над іх вывучэньнем выклікае стан вялізнага творчага ўздыму. Безумоўна такiм помнікам стаў для Ф.Д. Гурэвiч Наваградак — адзiн з найцікавейшых старажытных гарадоў, абъект напружанай барацьбы паміж самаўладцам Лiтоўскай зямлi Мiндоўгам i выдатным палiтычным дзеячам Русi Данiiлам Галiцкiм яшчэ ў Х111 ст. Раскопкi гэтага археалагiчнага помнiка пад кіраўніцтвам Ф.Д. Гурэвiч праводзiлiся з 1956 да 1985 г. Ужо першыя разведачныя доследы паказалi, што Наваградак рэзка адрозніваецца па асноўных археалагiчных параметрах ад тыповых гарадскiх пасадаў лясной паласы Х11-Х111 стст. Пазнейшыя сiстэматычныя стацыянарныя археалагiчныя даследваньнi шматкрат толькі падцвярджалi першапачатковыя назiраньні. Кнiга Ф.Д. Гурэвiч “Старажытны Наваградак” характэрызуе гэты непаўторны ў многiх адносiнах помнiк.

У першай частцы кнiгi чытачу прадстаўляецца крыніцавая база, на якой будуецца далейшае даследваньне, — апiсаны асаблівасьцi стратыграфii, выяўлены асобныя археалагiчныя комплексы, зроблена размяркаваньне рэчавага матэрыялу, вызначаны храналагiчныя рамкi асобных будаўнічых перыядаў. У другой частцы аўтар дэманструе, як гэты матэрыял працуе ў якасьці паўнавартаснай гiстарычнай крынiцы, на аснове якой робіцца рэканструкцыя гаспадаркі, побыту, штодзённага жыцьця гораду Х-Х111 стст., перш за ўсё яго рэдкiх i вельмі незвычайных па свайму вiду багатых кварталаў i жылых пабудоў з фрэскавым роспісам па сьценах. Археалагiчны матэрыял Наваградка дае падставы гаварыць аб наяўнасьцi ў ім своеасаблівых карпарацый рамеснiкаў. I ў гэтай сваёй рабоце Ф.Д. Гурэвiч прадстала як вучоны, які мае асаблівы даследчыцкi дар, ў якiм за скрупулёзным аналiзам канкрэтных рэчаў прадстае жывое аблічча цэлага гораду i яго пульсуючага жыцьця. Наваградак становiцца ў адзiн шэраг з выдатнымi гарадамi Старажытнай Русi, ў той жа час вылучаючыся сваёй непадобнасьцю i асаблівай спецыфiкай у параўнаньні з iмi. Гісторыя Наваградка, такiм чынам, упiсывае новую старонку ў культуру дамангольскага перыяду ў цэлым. Гісторыi Наваградскага Замку прадстаўлена ў кнiзе, якую чытач трымае ў руках i якая ёсьць вынікам шматгадовых даследваньняў аўтара. Апошнюю кропку ў ёй Ф.Д. Гурэвiч паставiла літаральна напярэдадні сваёй смерці.

Гэта апошняя савецкая археалагічная кніжка па беларускай археалогіі. I хіба што адна з наілепшых савецкіх археалагічных манаграфій. Тое, што яна спазнілася амаль на пятнаццаць гадоў не змяньшае вартасьці выданьня. Вынікі археалагічных раскопак Замкавай гары Наваградка нарэшце ўбачыць зацікаўлены чытач: гісторык, археолаг, культуролаг, краязнавец. Багатая эрудыцыя і велізарная працаздольнасьць аўтара, педантычнасьць і паслядоўнасьць яе палявой работы даюць магчымасьць “загаварыць” наваградскім узвышшам, а нам пацікаваць за працай, памкненьнямі і лёсам жыхароў аднаго з самых старажытных беларускіх гарадоў.

Вартасьць археалагічных матэрыялаў, якія прадстаўлены ў кнізе, непераходная. Што датычыць да інтэрпрэтацый і тлумачэньня тых ці іншых асобных знаходак ці комплексаў (рэчаў, пабудоў etc.), сёньня, напэўна, яны былі б трошку іншыя. Ф.Д. Гурэвіч уважліва сочыла за літаратурай па спецыяльнасьці і сумежных дысцыплінах і старалася ўлічваць усё, што дапамагае глыбей зразумець прыроду тае ці іншае з’явы, функцыі знайдзенай невядомай рэчы, прызначэньне раскапанай пабудовы. За апошнія гады, калі аўтара ўжа не было, а праца чакала свайго выдаўца — выйшла багата кніг па археалогіі Беларусі і сумежных краін — наіперш Летувы, таксама Польшчы, Расіі, Украіны. Актывізавалася работа гісторыкаў палітычнай гісторыі часоў Кіеўскай Русі і першых двух стагоддзяў існаваньня Вялікага Княства Літоўскага. Манаграфія Ф.Д.Гурэвіч стане ў гэты шэраг вельмі дарэчы. Хаця безумоўна шкада, што кнігі аднаго з галоўных апанентаў Фрыды Давыдаўны, выдатнага беларускага гісторыка Міколы Ермаловіча выйшлі ўжо пасля яе смерці: Ермаловіч М. I. Беларуская дзяржава Вялікае княства Літоўскае. Мн., 2000. Ён жа: Старажытная Беларусь. Віленскі перыяд. Мн., 1994. Ён жа: Старажытная Беларусь. Полацкі і новагародскі перыяды. Мн., 1990., іх палеміка пабудаваная толькі на невялічкіх раньніх артыкулах Міколы Іванавіча, які, у сваю чаргу, не меў магчымасьці бачыць невыдадзены рукапіс падагульняючай манаграфіі аб раскопках старажытнага Наваградка. Мікола Ермаловіч так ніколі не прыняў Наваградак – сталіцу Вялікага Княства Літоўскага - як горад Чорнай Русі, лічыўшы апошні тапонім пазнейшым стварэньнем гісторыяграфіі.