Фрыда Гурэвiч - Летапiсны Новгородок

У 1956 г. у Наваградку пачала працаваць археалагiчная экспедыцыя ЛАIА (на той час — Ленiнградскага аддзяленьня Iнстiтута гiсторыi матэрыяльнай культуры). На тэрыторыi Замкавай гары была зачышчана сьцяна ямы, што знаходзiлася на 10 м. на поўдзень ад камянёў фундаменту палаца. Зачыстка выявiла такую ж стратыграфiю, якая была зафiксавана спецыялiстамi з Польшчы. Калi ж на глыбiнi 3 м. паказалiся негарэлыя дошкi, сярод якiх знаходзiлiся керамiка, сякера i iншыя рэалii ХII-ХIII стст., можна было з упэўненасьцю сьцвярджаць, што на Замкавай гары iснавала пасяленьне гэтага часу. Тады ж быў адкрыты культурны слой на ўзвышшы Малы Замак[11]. Вынiкi гэтых раскопак вакладзены ў кнiзе “Старажытны Наваградак”.

У 1959 г. на Замкавай гары, паблiзу Брамнай вежы, быў закладзены раскоп плошчай 24 кв. м. Культурны слой магутнасьцю да 5 м. быў даследваны толькi ў 1962 г. Па меры паглыбленьня раскоп паступова скарачаўся i на ўзроўнi мацерыка работы выконвалi на вельмi абмежаванай плошчы. Тым не менш, на матэрыяле гэтага раскопа падцвердзiлася заключэньне, што зрабiлi пры зачыстцы сьценкi ямы ў 1956 г. Рэшткi будаўнiцтва i знаходкi рэчаў сведчылi на карысьць таго, што тут iснавала пасяленьне старажытнарускага часу[12].

Сiстэматычныя раскопкi на Замкавай гары пачалiся ў 1968 г. Раскоп плошчай 320 кв. м. быў закладзены ў 20 м. на захад ад Шчытоўкi. Паўднёва-Заходнюю частку раскопа займалi руiны познесярэдневяковых манументальных помнiкаў, у тым лiку царквы. Гэта вымусiла прырэзаць да раскопу яшчэ 104 кв. м., у вынiку чаго ён шчыльна прыдвiнуўся да валу i яго каменнай сьцяны.

Даследваньнi гэтага паўночнага раскопу працягвалася да 1973 г. Падчас работ прыходзiлася прыразаць асобныя кавалкi. У вынiку, там была раскапана тэрыторыя плошчай 1250 кв. м., з якiх 850 кв. м. займалi рэшткi архiтэктурных збудаваньняў познесярэдневяковага гораду[13].

У 1974 г. у паўднёвай частцы пляцоўкi, у 20 м. на ўсход ад раскопаў 1959 i 1962 гг. быў заложаны раскоп плошчай 140 кв. м., даследваньне якога закончылася ў 1977 г. Культурны слой старажытнарускага часу там быў разбураны позняй забудовай. Яго iснаваньне падцвярджалася знаходкамi масавай керамiкi, абломкамi амфар, фрагментамi шкляных бранзалетаў i iншымi характэрнымi рэчамi[14].

Пасля значнага перапынку, работа Наваградскай экспедыцыi аднавiлася ў 1983 г. сумесна з Аддзелам археалогii Iнстытута гiсторыi АН БССР, пры ўдзеле беларускага археолага Л.Г. Панiчавай. Побач з раскопамi 1974 i 1977 гг. быў закладзены раскоп плошчай 100 кв. м. Старажытнарускi слой гэтага раскопу даследваўся пад кiраўнiцтвам аўтара у 1984-1985 гг.[15]

Акрамя нашых работ, на тэрыторыi Замкавай гары Наваградка працавалi i iншыя даследчыкi-археолагi; яны вывучалi абарончыя збудаваньнi i помнiкi манументальнага дойлiдства. У 1959 г. П.А. Рапапорт прарэзаў вал у паўночнай частцы пляцоўкi,[16] а ў 1969-1970 гг. М.А. Ткачоў даследаваў абарончыя збудаваньнi, iстотна дапоўнiўшы назiраньнi польскiх архiтэктараў[17]. У пачатку 70-х гадоў са складу Наваградскай экспедыцыi вылучыўся архiтэктурны атрад пад кiраўнiцтвам М.У. Малеўскай. Гэты атрад раскапаў рэшткi царквы ХIV ст. i храма ХVII ст. Надзвычай цiкавыя рэшткi грамадзянскай пабудовы другой паловы ХIV ст. — адзiнае для гэтага часу манументальнае жыльлё феадала на тэрыторыi Беларусi[18].

На тэрыторыi Наваградка даследваньнi праводзiлiся таксама на ўзвышшы, што прыляжыць да Малага Замка з паўднёвага захаду. Тут у 1961, 1962 i 1965 гг. М.К. Каргер адкрыў i раскапаў рэшткi старажытнарускага храма, якiя знаходiлiся пад царквой Барiса i Глеба, пабудаванай у ХVI ст.[19]

За гады, пакуль праводзiлася даследваньне Наваградка, выяўлялiся i раскапвалiся археалагiчныя помнiкi паблiзу гораду[20]. Вялiкая праца па вывучэньню курганаў Наваградскай акругi зроблена К.В. Паўлавай. З 1963 па 1972 гг. пад яе кiраўнiцтвам раскапаны 75 курганоў у магiльнiках каля вёсак Гардзiлоўка, Сялец, Мольнiчы, Суляцiчы i Батароўка[21].

У вынiку археалагiчных работ на тэрыторыi Наваградка была даследвана плошча больш за 3000 кв. м. Сабраная пры гэтам калекцыя налiчвае больш за 23500 нумароў керамiкi i каля 11000 нумароў iндывiдуальных знаходак. Акрамя таго мы маем звесткi аб старажытнарускiм храме i 105 пахаваньнях на хрысьцiянскiх могiлках, размешчаных на тэрыторыi Малага Замка, а для ваколiц гораду — матэрыяламi шэрагу паселiшчаў i каля 100 курганаў[22].

Вынiкi археалагiчнага вывучэньня Наваградка, у святле якіх па новаму ўспрымаюцца нешматлiкiя пiсьмовыя крынiцы аб гэтым горадзе, дазваляюць ставiць праблемы паходжаньня гiсторыi гэтага помнiка з канца Х да канца ХIII стст.[23] Матэрыялы Наваградка ва ўсiх выпадках, калi гэта магчыма, мы параўноўваем з дадзенымi iншых заходнерускiх гарадоў. Гэта спрыяе акрэсленьню таго месца, якое займаў Наваградак сярод iншых гарадоў Заходняй Русi.