Фрыда Гурэвiч: Летапiсны Новгородок

Кампазiцыя гэтай работы адрознiваецца ад пабудовы папярэдняй. У асноўным тэксьце абагульнены ўсе археалагiчныя матэрыялы, што атрыманы пры даследваньнi Наваградка i яго навакольля, выкарыстаны пiсьмовыя помнiкi аб iм i зроблена спроба ўзнавiць гiсторыю культуры гэтага заходнерускага гораду аж да канца ХIII ст. Матэрыялы раскопак Замкавай гары — дзяцiнца старажытнарускага Наваградка змешчаны ў дадатку да працы. Тамсама выкладзены звесткi лабараторных аналiзаў наваградскiх знаходак.

У кнiзе “Старажытны Наваградак” сьцiсла пададзена гiсторыя археалагiчнага вывучэньня старажытнага гораду[2]. Спынiмся на ёй больш падрабязна, уключыўшы гiсторыю вывучэньня помнiкаў Наваградскага навакольля.

Першыя звесткi аб курганах Наваградчыны з’явiлiся ў сярэдзiне мiнулага стагоддзя i звязаны з iмёнамi А.I. Дзьмiтрыева i К. Тышкевiча[3]. У сувязi з падрыхтоўкай да IХ Археалагiчнага з’езду, Н.П. Аверыюс у 1890 г. раскапаў тры курганы каля в. Марулiны, а М.А. Цыбiшаў у 1892 г. даследаваў два курганы на Карэлiцкiм тракце паблiзу гораду i яшчэ два курганы каля вёскі Гардзiлоўка (тады яе называлі Гарадзiлаўка)[4].

Глухiя звесткi аб раскопках курганных магiльнiкаў паблiзу Наваградка iснуюць для 20-30-х гг. нашага стагоддзя, калi ён уваходзiў у склад другой Рэчыпаспалiтай. Шукалi скарбы: каля вёскi Гарадзечна i, па ўсёй верагоднасьцi, каля вёсак Каменка i Кашалева[5].

Славутасьцю Наваградка з’яўляецца яго Замкавая гара, на якай да сярэдзiны 20-х гг. нашага стагоддзя былi дзве каменныя вежы — Шчытоўка i Касьцельная (мал. 1)[6]. У 1906 годзе абрушылася Касьцельная вежа. Намаганьнямi мясцовага краязнаўцы Т. Карвана, яна ў 1909-1910 гг. была ўмацавана. Падчас Першай сусветнай вайны абвалiлася паўднёвая сьцяна Шчытоўкi.[7] Гэта стала прычынай звароту мiнскага губернатара (Наваградак уваходзiў у склад Мiнскай губернi) да наваградскага гарадскога упраўленьння з просьбай вылучыць сродкi для падтрыманьня “редкого памятника истории прошлого”[8]. Аднак, Замкавую гару ўзялi пад ахову толькi ў 1922 г. Тады ж была эскарпiравана Касьцельная вежа[9].

Значныя работы па рэстаўрацыi i кансервацыi наваградскай Замкавай гары былi праведзены польскiмi даследчыкамi-рэстаўратарамi пад кiраўнiцтвам С. Лорэнца i Ю. Рэмера. Вынiкi гэтых работ каротка прадстаўлены ў кнiзе аб пасадзе-вакольным горадзе Наваградка. Яны заслугоўваюць таго, каб спынiцца на iх больш падрабязна.

Работы па рэстаўрацыi i кансервацыi Замкавай гары пачалiся ў сувязi з тым, што на суседнiм узвышшы Малы Замак, дзе пазней былi адкрыты рэшткi пасада-вакольнага гораду старажытнага Наваградка, пачалi насыпаць памятны курган Адаму Мiцкевiчу. Зямлю для яго бралi з пляцоўкi Замкавай гары, што была ў ХIХ стаг. месцам гарадской звалкi. Пры зямляных работах на Замкавай гары былi адкрыты раней невядомыя помнiкi манументальнага дойлiдства. У паўднёвай частцы пляцоўкi гэта мураваная Брамная вежа, арганiчна звязаная з адкрытай каменнай сьцяной, што атачае пляцоўку. На паўднёвым схiле Замкавай гары знаходзiлiся рэшткi Калодзезнай вежы, што прыкрывала праход да вады. З замкам яе звязвала сьцяна. У паўночна-заходняй частцы пляцоўкi адкрылiся рэшткi Вуглавой вежы.

У вынiку зямляных работ памiж Шчытоўкай i Касьцельнай вежай былi расчышчаны камянi фундаменту палаца, якi архiтэктары датавалi канцом ХVI альбо пачаткам ХVII стст. На паўднёвы захад ад Шчытоўкi знаходзiўся развал царквы i руiны касьцёлу ХVII ст., аб якiм вядома, што ён яшчэ ў 1850 г. стаяў без даху.

У вынiку даследваньня Шчытоўкi былi адкрыты рэшткi больш раньняй вежы, якая пабудавана, па мяркаваньню даследчыкаў, адначасова з царквой. Знайдзеныя абвугленыя бярвеньнi дазволiлi прыйсьцi да высновы, што першапачаткова Замкавая гара мела драўляную сьцяну i адну вежу.

Польскiя архiтэктары рэстаўравалi Касьцельную вежу, па сутнасьцi, пераклаўшы яе нанова i ўмацавалi абарончую каменную сьцяну, вышыня якой складае 2,40 м.

Па краях i ў цэнтры пляцоўкi былі закладзены шэсьць траншэй i выяўлена наступная стратыграфiя: на глыбiню да 1,90 м. прасочваўся глiнiста-пяшчаны слой з развалам цэглы. Пад iм адзначана цёмная зямля з невялiкiм развалам цэглы, а яшчэ нiжэй (на глыбiнi да 3,20 м.) ляжала шэрая зямля з рэшткамi гарэлага i гнiлога дрэва. Знаходкi манетаў i каменных ядраў прывялi даследыкаў да заключэньня, што ў гiсторыi Замкавай гары вылучаюцца два этапы, першы з якiх адносiцца да першай паловы ХV стаг., а другi да пачатку ХVI стаг.[10]

Работы польскiх архiтэктараў-рэстаўратараў заслугоўваюць самай высокай адзнакi. Дзякуючы iх працы Замкавая гара Наваградка выглядае як магутнае шматвежавае абарончае збудаваньне, а кансервацыя вежаў i сьцяны захавала iх ад делейшага разбурэньня. Разам з тым гэтыя даследваньнi давалi ўяўленьне толькi аб Замку позняга Сярэднявечча. Нiякiх дадзеных аб больш раньнiм iснаваньнi гэтага помнiка не было зафiксавана.