Фрыда Гурэвiч: Летапiсны Новгородок

Галоўныя пiсьмовыя сведчаньні аб Наваградку (Новгородок, Новгород, Новый город) змяшчаюцца ў Галiцка-Валынскім летапiсу, які захаваўся ў выглядзе асобнай часткi Iпацеўскага i паведамляе аб падзеях 1238-1292 гг. Гэта важнейшая крынiца па гiсторыi Заходняй i Паўднёва-Заходняй Русi, як паказалi яго даследчыкi, у сваёй першай частцы была напiсана па заказу Данiiла Галiцкага, верагодна, у г. Холм, а ў пазнейшы час атрымаў дапаўненьні i перарабляўся пры яго браце Васiльку Раманавiчу[2].

Першыя ўспамiны аб Наваградку адносяцца да паходаў Данiiла ў Панямоньне. Пад 1252 г. паведамляецца, што “Данила же и Василко поидоста к Новоугораду”. Адначасова валынскiя князі заваявалi i iншыя гарады гэтай зямлi — Ваўкавыск i Слонім, а таксама Здзiтаў. Вартая ўвагі фраза, якой заканчваюцца звесткi аб гэтым паходзе: “и поимаше грады многы и звратиша у домы”[3].

Заваяваньне гарадоў Панямоньня было не трывалае, бо ўжо пад наступным 1253 г. летапiсец паведамляе аб новым паходзе Данiiла. У ім, акрамя Васiлька, удзельнічалi сын Данiiла Леў, сват Цягак “з половци” i пiнскiя князі. Кампанiя апiсана вельмi выразна. Раць валынскiх князёў дайшоўшы да ракi Шчары — прытока Нёмана, не захацела рухацца далей. Данiiлу прыйшлося прыкласьцi шмат намаганьняў, каб закончыць паход. “Мудростью речи створи” гаворыцца ў летапiсу аб князі “яко срамоту имяешь от Литвы и всех земель, аще не дойдем и вратим”. Паход быў закончаны i яго заканчэньне адзначана наступнымi словамi: “наутрея же плениша всю землю Новгарадскую”[4].

Трэцi паход на Наваградак таксама праходзiў пад главенствам князя Данiiла. Ён вядомы пад 1255 г.: “Даниил же пошедшоу на воину, на Литву, на Новъгородок”.[5]

Дзеяньні Данiiла па авалоданьню Наваградкам, якiя праявіліся ў паходах 1252, 1253 i 1255 гг. павінны былi адлучыць цэнтр Наваградскай зямлi ад Лiтвы, якая ў асобе князя Мiндоўга, пранікла туды некалькі раней. Ваеннымi сродкамi гэтага не ўдалася дасягнуць i ў той жа год, калi адбыўся трэцi паход на Наваградак, паведамляецца аб мiрных дагаворах Лiтвы i Валынi. Мiндоўг, праз пасрэдніцтва свайго сына Войшалка выдае сваю дачку замуж за Шварна — сына Данiiла, а Войшалк ад iмя Мiндоўга перадае Наваградак яшчэ аднаму з сыноў Данiiла Раману, а ад сябе “Восляным и Волковыеск”[6]. Перадачу Наваградка Раману праз Войшалка летапiсец другi раз адзначае пад 1257 г.[7]

Сеўшы ў Наваградку, Раман, па прозьбе бацькі, прыходзiць да яго на дапамогу для барацьбы з яцьвягамi. “И посла по Романа в Новъгарадок и приде к немоу Роман со всими Новогродци”[8]. Аб залежнасьці Рамана, князя Наваградскага ад Мiндоўга, можна гаварыць на падставе яго слоў да Данiiла: “И прислаша Миндовг к Данилу пришлю к табедзьве Романа и Новгородце абы пошел ко Возвяглю отоуда и к Кiеву”[9].

Пасля забойства Мiндоўга (пад 1262 г.) “Войшчулк нача княжити у Новегороде”. Маецца даволi вялікае апiсаньне таго, як гэты князь язычнiк прымае хрысьцiянства ў Наваградку “и крестися тут у Новегородцы” i яго актыўных дзеяньнях як неафiта[10]. Праз год Войшалк “поиде с Линяны к Новоугородоу а оттоле поя з собой новгородце и поиде у Литвоу княжить”[11].

Пад 1268 г. летапiсец паведамляе, што у Наваградку правiць Шварн. “Тогда же Шварнови соущи у Новегороде”. Адтуль “вборзе” князь ідзе на Валынь дапамагаць сваiм сваякам у барацьбе супраць Польшчы[12].

Адзін з апошнiх i самых яркiх успамiнаў аб Наваградку захаваўся пад 1274 г. Валынскi князь Леў — сын Данiiла, збiраючыся ў паход на Наваградак, просiць дапамогi ў татарскага хана Менгiцiмура i апошнi дае войска на чале з Ягурчынам. У валынскай рацi было шмат i рускiх князёў. Летапiсец адзначае ваяводу Задняпроўскага, Рамана дабранскага з сынам Алегам, Глеба, князя Смаленскага, “иных князи много тогда бо бяхоу, вси князи у воли у Тотарской. И тако поидоша вси вборзе к Новоугородку”. Аб’яднане войска прыбыло ў Панямоньне. Начлег быў на рацэ Сервеч — прытоку Нёмана. На досвітку “начаша изряживать полкы и тако идоша к городу”. Зправа iшлi татары са сваiм палком, побач з iмi Леў са сваiм палком, а злева князь Уладзiмiр са сваiм палком. “I тако придоша к городу и сташа около его”. Паход был зiмой i з наваградскiх узгоркаў падымаўся пар ад бягучай вады. Леў абхiтрыў саюзнiкаў “взя окольны град ни з татары, а детинец остася”. Гэта выклікала гнеў астатніх князёў, якiя лiчылi “токо оже бы им вземше Новъгородок также потом пойти у землю Литовскую, але не идоша гневом про Льва и тако возвратишася во свояси тако же от Новогородка”[13].

Праз тры гады да валынскiх князёў даходзяць звесті, што горад зваявалi татары. “Мьстислав, Володимир, Юрьи тако рекоушче “оже поидем к Новоугородку, а там оуже татарове извоевали все”[14].