Əli Şamil - Parçalanmış Türküstanı gəzərkən

Azərbaycanda repressiya qurbanlarının harada güllələndiyi dəqiq bilinmir. Repressiya qurbanları haqqında ciddi muzey, ümumi bir abidə də yoxdur. Memorial təşkilatı isə repressiya illərində Moskvada kimin harada güllələndiyinin siyahısını hazırlayıb və onu da internet saytında yerləşdirib. Qırğızlar da bizim günümüzdədir. Onlar da 1930-cu illərdə kimin harada güllələndiyini dəqiq bilmirlər. Sovetlər Birliyi çökəndə yaşlı bir çoban 1930-cu illərdə şəhərdən aralıdakı köhnə kərpic zavodunda gecələr güllə səsləri eşitdiyini söyləyib. Onun dediyini yoxlamaq üçün zavodda qazıntı aparıblar. 150-dən çox insan cəsədinin qalığını aşkara çıxarıblar. Bu qənaətə gəliblər ki, repressiya qurbanlarının bir hissəsi köhnə kərpic zavodunda güllələnib.

Həmin yer Çingiz Aytmatovun "Gün var əsrə bərabər" romanında təsvir etdiyi Ata Beyitə uyğun olaraq "Ata-Beyit" adlandırıldı. Orada repressiya qurbanlarına xatirə abidəsi ucaldılıb və muzey yaradılıb. Çingiz Aytmatov da repressiya qurbanı olan atasına hörmət və repressiya qurbanlarına sayğı əlaməti olaraq, öləndə "Ata-Beyit" də dəfn edilməsini vəsiyyət edib. Onun istəyi yerinə yetirilib. İndi "Ata-Beyit" də həm repressiya qurbanları üçün, həm də Çingiz Aytmatov üçün abidələr ucaldılıb. Ora qırğız xalqının müqəddəs ziyarətgahına çevrilib.

Xatirə kompleksindəki abidələri istedadlı heykəltaraş və memarlar yaratdığından olduqca təsirlidir. Repressiya muzeyi kiçik və sadə olsa da, təsirlidir. Köhnə kərpic zavodunda qazıntı aparılarkən tapılan, güllələnənlərin paltarları, salamat qalmış şəxsi əşyaları orada nümayiş etdirilir. Muzeyi ziyarətə gələn kövrək qəlbli insanlar göz yaşlarını saxlaya bilmirlər.

Oktyabrın 1-də rahat bir avtobusla Bişkekdən simpozium keçiriləcək Karakol şəhərinə yola çıxdıq. Çuy çayının vadisilə Isık gölə doğru irəliləyirik. Çayın biz getdiyimiz sol sahili Qırğızıstan, sağ sahili isə Qazaxıstandır. Nə tikanlı məftil gözə dəyir, nə də sərhədçi postları. Qazaxıstan tərəfdə yol-iz də yoxdur. Çılpaq qaramtıl dağlardır.

Təxminən 85 kilometr gedəndən sonra Çuy vilayətinin mərkəzi Tokmok şəhərinə çatırıq. Sovetlər Birliyi çökdükdən sonra Qırğızıstanın inzibati-ərazi bölgüsündə bəzi dəyişikliklər aparılıb. Ölkə 8 vilayətə, vilayətlərin hər biri də bir neçə rayona bölünüb.

Bu idarəetməni asanlaşdırmağa, bürokratik əngəlləri aradan qaldırmağa və məmur sayını azaltmağa hesablanıb. Lakin nə bürokratik əngəllər aradan qaldırılıb, nə də məmurların sayı azalıb. Vilayətlərin hər birində bir neçə rayon bölgüsünün saxlanması dövlət büdcəsində ağır yükə çevrilib. Qırğızlar deyirlər: “Məmurların çoxluğu işsizlərin sayını azaltmaq üçündür”.

Burana minarəsi qarşısında: soldan Əli Şamil, Nail Tan, Sabri Koz, Muxtar Kazımoğlu

Avtobusumuz Tokmok şəhərindən sağa dönür. O qədər də hamar olmayan yolla 10–15 kilometr getdikdən sonra Burana minarə-qülləsinin yanında avtobusdan enirik. Yaxınlıqda yaşayış məskəni görünmür. Diqqəti cəlb edən bircə Burana minarə-qülləsidir. Göylərə baş çəkən, "baxanda papağın yerə düşən" bu möhtəşəm abidəni ucaldan insanların bacarığına heyran qalmamaq olmur. Arxada, uzaqlarda görünən başıqarlı dağlar isə minarəni daha da əzəmətli edir.

Qırmızı kərpicdən tikilmiş abidənin hündürlüyü 24,6 metrdir. İçərisindəki vintvari pilləkənlə başına qalxmaq olur. Pilləkənlərin girişi isə yerdən 3 metrə yaxın ucalıqdadır. Turistlərin oraya çıxması üçün dəmirdən məhəccərli vintvari pilləkən düzəldiblər. Qaynaqların verdiyi bilgiyə görə, minarə-qüllənin ucalığı 40 metrdən çox olub. Buradakı əzəmətli məscid, mədrəsədən, Qaraxanlı dövlətinin paytaxtlarından olan şəhərdən çox yazıb, çox deyiblər. İndi o əzəmətdən, o möhtəşəmlikdən, o gurluqdan tək-tənha bir minarə-qüllə qalıb.

Dünya mədəniyyətinə və ədəbiyyatına "Qutadqu bilig" kimi əzəmətli bir əsər bağışlamış Yusif Has Hacibin doğulduğu Balasaqun şəhərinin adı qaynaqlarda Qarabalasaqun, Koz Ordu, Koz Uluş, Kuz Uluş kimi də yazılır. Qaraxanlılar dövlətinin ən möhtəşəm şəhərlərindən olan, ipək yolunun üzərində yerləşən Balasaqunun xarabalıqları belə görünmür. Hər yeri ot basıb. Olduqca məhsuldar torpaqda hər yer çəmənə, yaşıllığa çevrilib.

943-cü ildə islam dinini qəbul edən Qaraxanlı dövlətinin başçısı Satuk Buğra Qaraxanın hakimiyyəti dövründə Balasaqunda böyük mədəni və iqtisadi sıçrayış yaranıb. Şəhər memarların, sənətkarların, şair və filosofların mərkəzinə çevrilib. Kərpic istehsalı durmadan artıb. Bişmiş kərpicdən tikilən binalar şəhərə xüsusi gözəllik verib.

Burana adlandırılan əzəmətli tikilidən həm azan verilən minarə, həm də gözətçi qülləsi kimi istifadə edilib. Babalarımızın yüksək mədəniyyətindən və gücündən xəbər verən qülləni görəndə nə qədər qürur duyuramsa, şəhərin xarabalığını örtmüş çəməni görəndə halımıza ağlamaq istəyirəm. Bilmədim, dünyasını dəyişmiş babalarımız üçün göz yaşı axıdım, yoxsa qüdrətli babaların yerində qalmış əfəl övladların gününə ağlayım?!

Muzeyin direktoru Jıldız Bakaşova deyir ki, bu qüllənin başında qaranlıq gecələrdə məşəl yandırırmışlar ki, çöllə gələn karvan yolu azmasın, uzaqdan şəhərin harada olduğunu bilsin. Onun bu fikri mənə gülməli gəldi. Necə yəni karvan yolunu azmasın? Məgər karvan gecənin qaranlığında hərəkət edə bilir?

Abidə nə qədər möhtəşəm və əzəmətli olsa da, ətrafına düzülmüş balballar ona xələl gətirir. Müxtəlif yerlərdən yığıb buraya gətirdikləri balballarla, guya açıq səma altında muzey yaradıblar. Lakin bu balballar turistlərin diqqətini o qədər də cəlb etmir. İstər yerli, istərsə də xarici turistlər təkəmseyrəkdir.

Muzeyin direktoru Jıldız Bakaşova bir neçə dəfə Bakıda olub, paytaxtımızdan heyranlıqla danışırdı. O, qonaqlara bilgi verdikdən sonra bizim yanımıza gəldi. Azərbaycana və azərbaycanlılara böyük sayğısını bildirdi. Öyrəndik ki, minarənin yaxınlığına düzülmüş balballar inventarlaşdırılıb və haradan gətirildiyi kitabda qeyd edilib. Amma bunu turistlər bilmir. Məsləhət gördüm ki, balballar öncə haradaymışsa, orada onların şəklini çəkəydiniz, onları buradakı qapalı muzeydə göstərəydiniz.

Mən Kaşkarda Yusif Has Hacib Balasaqunlunun məzarını ziyarət etdiyimi söylədim. Bildirdim ki, bu gün istəyənlərin çoxu Kaşkara gedə bilmir. Çin hökuməti müxtəlif əngəllər yaradır. Yaxşı olar ki, Balasaqun şəhərinin xarabalığının bir tərəfində, yəni minarənin görüntüsünə xələl gəlməyən bir yerdə yüngül və ucuz materialdan Yusif Has Balasaqunlunun türbəsinin surəti eyni ölçüdə qurula.

Xarici ölkələrdən, xüsusən Türkiyədən bu yöndə öyrəniləsi çox şey var. Turistlərin avtobusdan endiyi yerdə kiçik emalatxanalar yaradıla bilər. Orada Qırğızıstanın yazılı daşları, Isık göl, Ata-Beyit və başqa yerlərin təsviri olan hədiyyəlik əşyalar hazırlanıb satılar. Yaxında kiçik meyvə-tərəvəz bazarı olsa, gələnlər yerli məhsullardan alarlar. Muzeyin daha məzmunlu qurulmasından söhbət getdiyinə görə direktor da həvəslə dinləyir, qeydlər edirdi. Ona Türkiyədə yaşayan araşdırıcı dostumuz, YUNESKO-dakı komissiyaların fəallarından olan Ocal M.Oğuzun telefonunu verdim və onunla əlaqə yaratmasını məsləhət gördüm.