Əli Şamil - Parçalanmış Türküstanı gəzərkən

2018-ci ilin iyulunda mənə xəbər göndərdilər ki, Türkiyədəki Hacı Bektaş Vəli Kültür Dərnəyi, Dünya Söz Akademiyası və Qırğızıstandakı Kasım Tınıstanov adına Isık göl Universitetinin Karakol şəhərində birgə keçirəcəyi "Türk xalqlarının türkcə ilk yazılı əsərləri – "Qutadqu bilik", "Divanü lüğat-it-türk", "Ətabətül-həqayiq", "Dədə Qorqud" Uluslararası Simpoziumuna qatılım. Simpoziumun dəstəkçisi TİKA idi. TİKA varsa, demək, xərclər haqqında narahatlıq keçirməyə dəyməzdi. Hər şeyi onlar yüksək səviyyədə həll edəcəkdilər. Ona görə də böyük həvəslə "Qutadqu-bilik" in Azərbaycanda tanıdılmasında və Avropa metodları ilə araşdırılmasında Əmin Abidin rolu" mövzusunda bildiri özətimi göndərdim.

Az sonra bildiri özətimin qəbul olunduğunu yazdılar. Bildirdilər ki, pasportumun surətini göndərim, bilet alsınlar. TİKA-nın Türk Hava Yolları ilə müqaviləsi olduğunu bilirdim. Onlar, adətən, biletləri THY-nın təyyarələrinə alırlar. Bakıdan da THY ilə Bişkekə təyyarə reysi yoxdu. Ümumiyyətlə, Bakıdan Qırğızıstana birbaşa təyyarə reysi yoxdur. Demək, bileti Bakı-İstanbul-Bişkek reysinə gediş-dönüş alacaqlar. Bu da 7–8 saat havada qalmaq, 5–6 saat İstanbulda gözləmək deməkdir.

Bir neçə dəfə yazıb xahiş etdim ki, ya siz biletlərimizi Bakı-Almatı-Bişkek reysinə alın, ya da biz alaq, orada bilet pullarımızı ödəyin. Onda biz təxminən iki saat yarıma Almatıya, yarım saata da Bişkekə uçardıq, biletlərin qiyməti də ucuz olardı. Heyif ki, bizimlə razılaşmadılar. Bileti özləri alıb göndərdilər. Baxdım ki, bizim təklif etdiyimizdən 4 dəfə çox pul xərclənib. Deməyə sözüm qalmadı. Bu da bizim günlərin anlaşılmazlığı!

2018-ci il sentyabrın 29-da səhər tezdən evdən çıxsaq da, Bişkekə axşam çatdıq. Bütün günü təyyarədə və gözləmə salonunda keçirdik. İstanbul hava limanında Türkiyədən simpoziuma gedənlərlə görüşdük. Əksəriyyətini tanıyırdım. Müxtəlif toplantılarda görüşmüş, dostlaşmışdıq. Hamımız eyni reyslə gedirdik. Onlar daxili reyslərlə gələndən az sonra uçuş başladığından hal-əhval tutmamız, dərdləşməmiz 5 saatlıq uçuşa qaldı.

Kiçik respublika Qırğızıstan Sovet dönəmində Qələbə piki (7439), Lenin piki (7134) və Xan Tenqri piki (6995) ilə coğrafiya həvəskarı olan məktəblilərin yaddaşına hopmuşdu. Tanrı dağları ilə əhatə olunan bölgənin vadiləri subtropik və mülayim qurşağa daxil edilir. Sahəsi 199,9 min kvadrat kilometr, əhalisi 6 milyon nəfərə yaxındır. Təbii artım yüksəkdir. Hər min nəfərə 16 nəfər düşür.

Ölkənin başkəndi Bişkek düzənlikdə, Çuy (Türk dillərində ç-ş-s səsdəyişməsi var. Çay da adını su sözündən alıb. Biz bu çayın adını da rus qaynaqlarında yazıldığı kimi deyil, qırğızlarda olduğu şəkildə yazacağıq) vadisində yerləşir. Çayın sağ sahili Qazaxıstan, sol sahili Qırğızıstandır. Bişkek şəhərinin bəzi obyektləri Çuy çayının sahilindədir. 1924-cü il oktyabrın 14-dək qazax, qırğız ayrı-seçkiliyi yox idi. Qazaxlar da özlərini qırğız sayırdılar. Keçirdikləri toplantıları da qırğız konfransları, qurultayları adlandırırdılar.

Bütün imperialist dövlətlər kimi, Sovet Rusiyası da "Parçala, hökm sür!" siyasəti ilə hərəkət edərək 1924-cü il oktyabrın 24-də RSFSR tərkibində Qara Qırğızıstan Muxtar Vilayəti yaratdı. 1926-cı il fevralın 1-də isə onu Qırğızıstan Muxtar Respublikasına, 1936-cı il dekabrın 5-də isə müttəfiq respublikaya çevirdi. 1991-ci il avqustun 31-də isə Qırğızıstan öz müstəqilliyini elan etdi.

Müstəqil Dövlətlər Birliyinin üzvü olan ölkənin vətəndaşı kimi biz oraya viza almadan getsək də, xarici ölkəyə gedişin bütün şərtlərinə əməl edirdik. Hava limanı şəhərdən xeyli aralıdır. Muxtar Kazımoğlu diqqətlə ətrafı seyr etdikdən sonra "Bu yerlər mənə necə doğma gəlir. Elə bil nə vaxtsa buralarda olmuşam. Dağları da Naxçıvan dağlarına oxşayır" – deyir.

Sentyabrın 29-u axşam və 30-da gündüz Qazaxıstan, Tacikistan və Qırğızıstanın müxtəlif şəhərlərindən simpoziuma qatılmalı olan alimlər də gəldi. Görüşüb tanış olduq. Qazaxıstandan gələn Baktıgül Gülcahanovadan başqa, heç birisi ilə öncə görüşməmişdim. Bəzilərinin adı və əsərləri ilə tanış idim.

Qırğızıstandakı Axısqa Dərnəyinin sədri Reşat Şamiloğlu ürəyindən əməliyyat olunmaq üçün Türkiyəyə getmişdi. Onun müavini Zəkəriyyə Tahirlə telefonla danışdıq. O, mənim gələcəyimi bilirdi və görüşməyimizi öncədən planlamışdı. Həmin axşam bir çaşqınlıqdan görüşə bilmədik.

Sentyabrın 30-da Bişkek şəhərinin mədəni mərkəzlərində, tarixi yerlərində olduq. Səfər TİKA-nın maliyə dəstəyi ilə olduğundan təşkilat özünütəbliği də unutmamışdı. Bizi Alıkul Osmonov adına Respublika Milli Kitabxanasına apardılar. Kitabxananın binası sovet dövründə tikilsə də, yenidənqurma işlərini iki il öncə TİKA görmüşdü. İnsafən, gözəl iş görüblər. Bina yenidən qurulanda müasir kitabxanaya lazım olan səviyyədə avadanlıqlarla da təchiz edilib. Kitabxananı gəzərkən türkiyəli dostlarımdan biri həsədlə: "İllərimizdə (vilayət) belə 15–20 mədəni mərkəz ola, ya olmaya. Gör, Qırğızıstanda bir kitabxananın yenidənqurmasına bu qədər vəsait xərclənibsə, onda universitetlər və başqa sahələrə nə qədər pul qoyulub?!"

Yolüstü Balasaqun xarabalıqlarının və Burana minarəsinin ziyarəti

Uzun illər Türküstanda müxbir işləyən Ramiz Məşədihəsənlinin verdiyi bilgiyə görə, Türkiyə hökuməti təkcə Qırğızıstanla birgə qurduğu Manas Universitetinə 23 il ərzində 85 milyon ABŞ dolları xərcləyib. Dostumun gileyində bir həqiqət də ondan ibarətdir ki, Qırğızıstanın istehsal sahələrinə, yəni gəlir gətirəcək yerlərə yatırım qoyanlar Çin, Amerika, Rusiya, Kanada və başqa dövlətlər olduğu halda, Türkiyə ölkədəki mədəni-maarif təşkilatlarına, şəhərlərin abadlaşdırılmasına vəsait xərcləyir. Bunlar da gəlir gətirmir, xalqın mədəni səviyyəsinin yüksəlməsinə, maariflənməsinə xidmət edir.

Mədəni maarifdən söz düşmüşkən, onu da deyim ki, bu gün Qırğızıstan universitetlər ölkəsinə çevrilib. Yalnız Bişkek şəhərində 52 universitet var. Onlardan 31-i dövlət tərəfindən maliyyələşir, 21-i özəldir. İlk baxışda təəccüblü görünür: kasıb və kiçik bir ölkədə bu qədər universitet nəyə lazımdır? Axı ölkədə bu qədər tələbə ola bilməz! Universitetlərdə qırğız tələbələrlə yanaşı, Əfqanıstan, Pakistan, Banqladeş, hətta Vyetnamdan və başqa yoxsul ölkələrdən gəlmiş minlərlə gənc təhsil alır. Təhsil haqqı da elə ucuz deyil. Tələbələrin böyük əksəriyyətinin ailəsi o qədər pulu ödəyə bilməz. Ona görə də imkansız tələbələrin xərclərini beynəlxalq təşkilatlar ödəyir.

Xarici tələbələrlə əhalinin müəyyən təbəqəsi arasında hərdən xırda ziddiyyətlər olsa da, gəlmələrin ölkədə dinc və rahat yaşamasına normal şərait yaradılıb. Bu da kasıb ölkənin iqtisadiyyatına kömək olmaqla yanaşı, elmi potensialın güclənməsinə də təkan verir. Xarici ölkələrdən gələn tələbələr tibb universitetlərində oxumağa meyllidirlər. Onların istəyinin reallaşması üçün ölkədə tibb sahəsində çalışan alim-pedaqoqların sayı artırılıb. Bu da yaxın gələcəkdə Qırğızıstanda tibb sahəsində böyük irəliləyişlər olacağından xəbər verir.