Адам Мальдзіс - Падарожжа ў XIX стагоддзе

— Не рабі глупства! Калі цікава мне — будзе цікава і іншым. Пасылай самому Крашэўскаму. Гавораць, у сваім «Атэнэуме» ён ахвотна друкуе маладых. Асабліва, калі яны яго землякі — з Беларусі ці з Украіны.

— Што ты! Засмяюць суседзі. Скажуць, нейкі вецер у галаве ў гэтага залучанскага арандатара. Не пра гаспадарку дбае, а пра марную славу.

— А ты прыдуманым прозвішчам падпішы. Або літары якія падстаў. Гэта цяпер у модзе. Паглядзі вунь, якімі псеўданімамі прыкрываецца жыровіцкі поп Плакід Янкоўскі. То на англійскі лад перакруціць сваё імя: Джон оф Дыкелп, то Фебруарам-Лютым стане, то зусім ананімна друкуецца.

Па натуры нерашучы, Кандратовіч усё ж паслухаў свайго сябра і паслаў рукапіс «Паштальёна» ў Вільню. А праз колькі месяцаў з нядзельнай поштай у Залуча прынеслі свежы нумар «Атэнэума». Разрэзаў гаспадар некалькі старонак — і ахнуў ад нечаканасці: няўжо пад гэтымі сціплымі літарамі NN — сапраўды яго «Паштальён»?! Ад хвалявання нават сляза накруцілася на вока! Паклікаўшы жонку Паўліну, Кандратовіч паказаў ёй свой паэтычны дэбют і папрасіў паставіць самавар. Гучней адзначыць гэту радасную падзею ў беднага арандатара проста не хапала грошай...

У той нядзельны ранак дваццацігадовы паэт нават і не падазраваў, што яго літаратурнаму першынцу суджана доўгае і зайздроснае жыццё. Перакладзены на рускую мову паэтам-дэмакратам Леанідам Трэфалевым і пакладзены на музыку невядомым кампазітарам, «Паштальён» стаў народнай песняй і сёння шырока вядомы пад назвай «Ямшчык». Што ж датычыцца «хроснага бацькі» Кандратовіча, рэдактара «Атэнэума» Юзафа-Ігната Крашэўскага, то ён таксама не падазраваў, што, друкуючы «Паштальёна», адкрывае для польскай літаратуры новы талент, што праз якіх дзесяць год літаратурны псеўданім Кандратовіча — Уладзіслаў Сыракомля — будзе добра вядомы ў самых аддаленых кутках Беларусі і Літвы.

Польска-беларускі паэт Уладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч) нарадзіўся 29 верасня 1823 года ў фальварку Смольгава (або Смальгоў ці Смолькава) на мяжы былога Бабруйскага і Слуцкага паветаў. Яго бацька, Аляксандр Кандратовіч, быў па прафесіі землямерам. Аднак знайсці дзяржаўную службу было вельмі цяжка, і таму ён зарабляў на жыццё арэндай панскіх маёнткаў. Чалавек шырокай эрудыцыі, Аляксандр Кандратовіч часта расказваў свайму першынцу пра мінулае роднага краю, даваў чытаць лепшыя творы айчыннай і зарубежнай літаратуры.

Уражлівы Людвік з дзяцінства палюбіў наднёманскія прасторы, беларускія палі і бары. Разам з сялянскімі дзецьмі ён часта ездзіў на начлег і слухаў там купальскія песні ды мясцовыя легенды. У сваёй гутарцы «Кавалак хлеба» Сыракомля потым напіша, што ўжо з самых юных год ён навучыўся распазнаваць па водару беларускія лугі, па шуме — дрэвы з палескіх бароў, па смаку — нёманскую вадзіцу. І нават вецер з наднёманскіх ваколіц грудзі лёгка адрозняць ад ветру з чужых краін. Што ж датычыцца паездак; на начлег, то праз дваццаць год паэт вельмі вобразна апіша іх у гутарцы «Народжаны Ян Дэмбарог», створанай пад яўным уздзеяннем міцкевічаўскага «Пана Тадэвуша».

Кім жа быў Уладзіслаў Сыракомля па нацыянальнасці? Сёння думкі даследчыкаў расходзяцца: адны лічаць яго палякам, другія — беларусам, трэція — літоўцам. Хто ж мае рацыю? На першы погляд, тыя, хто залічвае Сыракомлю да палякаў: пісаў жа ён у асноўным на польскай мове... Аднак сам паэт называў сябе літвінам, у палеміцы часта падкрэсліваў розніцу паміж тэрыторыяй былога Вялікага княства Літоўскага і польскай «Каронай». Ці вынікае з гэтага, што Сыракомля быў па паходжанню літоўцам? Не, ні ў якім выпадку. Як бачна з дарожных нататак «Экскурсіі па Літве ў наваколлях Вільні», літоўскай мовы пісьменнік не ведаў і не разумеў. Пабываўшы ў вёсцы Ляляны, ён занатаваў: «Па вуліцы бегалі дзяўчаты і дзеці, якія гаварылі на літоўскай мове, на жаль, незразумелай для нас, тых, хто піша гістарычныя літоўскія паэмы». І далей, пра Стоклішкі: «Літоўцы з цяжкасцю разумелі, пра што мы пытаем...; тут упершыню я меў магчымасць убачыць аблічча чыста літоўскай вёскі». І яшчэ: «Літвін, на чыста літоўскай зямлі, я не мог разгаварыцца з літвінам».

Як бачна, Сыракомля разумеў Літву не як этнаграфічнае, а як гістарычнае паняцце, як землі былога Вялікага княства Літоўскага. На самай справе паэт паходзіў з дробнай беларускай шляхты, апалячанай на працягу XVII і XVIII стагоддзяў. Пра гэта сведчыць і беларуская назва родавага герба паэта, якая стала яго псеўданімам («Сыракомля» — ад «сыры камель»), У асяроддзі апалячанай шляхты ўсё ж добра ведалі беларускую мову і карысталіся ёю ў штодзённым побыце. Вядомы лінгвіст Ю. Трыпуцька сцвярджае: «Можна катэгарычна гаварыць аб тым, што Сыракомля з дзяцінства быў двухмоўны, гэта значыць, што павінен быў валодаць беларускай мовай у той жа ступені, што і польскай». Зрэшты, тое самае сцвярджаў і сам паэт. Рэцэнзуючы ў 1855 годзе на старонках «Газэты варшавскей» «Вечарніцы» В. Дуніна-Марцінкевіча, ён прызнаваўся: «У мае дні маладыя, у мае шчаслівыя дні і я апрацоўваў наднёманскую ніву, і я навучыўся крывіцкае мовы і гаварыў на ёй з пэўнай элеганцыяй у час гутарак з сумленнымі сялянамі Жукавага Барка (вёска, дзе жыў сябар Сыракомлі А. Плуг.— А. М.). Жыццёвая бура выгнала мяне з той старонкі, аднак я настолькі помню гэту мову, што магу зрабіць чытачам сумленную справаздачу аб другім творы пана Марцінкевіча, якім з'яўляюцца «Вечарніцы». Крыху раней, у рэцэнзіі на «Гапона», Сыракомля даў вельмі высокую ацэнку беларускай мове: «Цудоўнае гэта адгалінаванне славянскай мовы — крывіцкі дыялект! І старое! Бо гэта — мова нашага Літоўскага статута, нашага заканадаўства на працягу двух стагоддзяў, XVI і XVII. А як шырока яна ўжывалася! Смела можна сказаць, што гаварылі на ёй тры чвэрці насельніцтва даўняй Літвы — народ, шляхта і паны. Пазбаўленая пісьменства, сёння гэта мова застаецца роднай памяткай толькі мужыцкіх хат. І пішуць на ёй, наколькі нам вядома, толькі два аўтары: адным з іх быў шкадуемы ўсімі Ян Чачот, другім жа з'яўляецца п. В. Д.-Марцінкевіч».