Василий Ширко: Дзед Манюкін і ўнукі

— Ідзі, старая, кліч дзяўчыну, — кажу. Баба падхапілася, пабегла.

Назад прывяла за руку Клаўку. Тая адразу закасала рукавы і давай шчыраваць: мые падлогу, столь працірае.

— Гатуй, Манюкін, сёрбанку, — шапнула мне баба. Дык вось яно што! Ох, і хітрая мая Аўдоля.

Селі вячэраць — сёрбанка. Назаўтра сняданак — сёрбанка, і на абед — таксама. Можа, і не вытрымала б Клава, уцякла б ад нас ці крадком у кубелец па сала палезла, але баба прыкінулася хворай, стогне, не адпускае ад сябе дзяўчыну. А тая на вачах худзее. Ужо каптан на ёй вісіць — дзве Клаўкі ў яго ўлезуць. Павесялела дзяўчына: смяецца, спявае.

Дома бацькі і сёстры ледзь пазналі яе. Раней з хаты на вуліцу чапялой маці гоніць, а тут сама ў клуб пабегла. Дзіва. Двое хлопцаў з-за Клавы адзін аднаму насы расквасілі. Самыя зайздросныя і багатыя жаніхі цугам ходзяць за дзяўчынай. А яна носом круціць, не можа дараваць, што пасмейваліся раней з яе.

Выскачыла замуж наша Клаўка за моладога камерсанта з Мінска. Кажуць, грошай у таго пудоў пяць.

— Ці помніш ты маю сёрбанку? — спытаў я на іх вяселлі.

— Я, дзеду, — кажа Клаўка, — на ўсё жыццё яе запомню. Вось так, каласочкі-красачкі.

Даўно нам дзед казак не баяў: замучылі тоўстыя і тонкія. Адкуль толькі не едуць. Быў афрыканскі прынц, шэйх з Кувейта, мільярдэр з Амерыкі… Якія ўжо там казкі — люльку няма калі ў зубы ўзяць. I ўсё ж неяк раніцай пасадзіў нас дзед на «кайзера» і папёр у Дубовае балотца. Тут ужо не знойдуць тоўстыя і тонкія.

Селі мы каля дуба-велікана, пыхнуў дзед люлькай і давай распавядаць: — Раскажу вам, каласочкі-красачкі, пра чэмер-чамярыцу — чарадзейную травіцу. Спачатку расла яна на лузе, а пасля вунь на тую паляну перабралася. Высокая — у рост чалавека. Кветачкі жоўта-зялёныя, дробненькія, а лісты шырачэнныя. Не любілі людзі чамярыцы. Атрутная яна. Ведзьмы з яе горкае зелле варылі, людзей губілі. Вось і вырывалі чамярыцу з коранем, выкідалі на сметнік, і ўцякла чэмер-трава ў лес.

Неяк паслала мяне баба па верас. Ей не спалася, і людзі нараілі верасовы чай. Прыйшоў я вось у гэтае Дубовае балотца. Самі бачыце, верас тут ого-го! Крыху прыстаў з дарогі, сеў вунь каля таго дуба. Восень. Маркотна. Птушкі не спяваюць. Пажаўцела лістота. Закурыў. Чую паблізу галасы. Жаночы і мужчынскі.

«I чаго людзі сюды прыперліся? — думаю. — Верасень. Сама работы па гаспадарцы. Грыбы ў балотцы не растуць, моху можна надраць і пазней…»

Чалавек я дасціпны. Прыслухаўся. Дрэнна чуваць. Я пайшоў на голас. Наблізіўся да паляны. Дыхнуў лёгкі вецярок, і ў нос шыбануў смуродны пах. Так пахне толькі вясёлка-грыб. Не проста яго адшукаць: надта ўмее хавацца. I пах чуеш, і ходзіш вакол, а не бачыш. Мой дзед аднойчы памяняў яго на сто баравікоў. I страўнік лечыць грыб-вясёлка, і ад раматусу памагае. Гэтых грыбоў мо з дзесяць на ўвесь лес. Ну і я, вядома, рашыў адшукаць яго. З маім доўгім носам гэта ўжо і не так цяжка. Іду на пах. Смурод усё мацней б'е ў ноздры, а галасы ясней і ясней. Адзін старэчы — шапялява-траскучы; другі маладзейшы — журботна-ласкавы. Тут і гадаць няма чаго — голас бабулі і юнака.

Сядзелі яны пад маладым дубком. Бабуля ў жоўтым каптане, доўгай, да пят, зялёнай спадніцы. Была яна, нягледзячы на старасць, усё яшчэ прыгожай і, мусіць, ганарлівай: гаварыла, як усе роўна рабіла ласку маладому мужчыне.

— Што ты бачыў на сваім жыцці, — казала яна, — нават сонца баішся. Зашыешся ў лісце і галаву не высунеш. Вунь які непрыемны пах ад цябе. Давай памяняемся месцамі, а то вецер на мяне дзьме.

Бабуля ўхапілася кашчавымі пальцамі за нос і перасела на месца хлопца, а той пакорліва сеў на бабуліну купіну.

Юнак быў згорблены, невысокі. Ён тхаравата аглядваўся па баках, нібы чакаў бяды. Відаць, яго пакрыўдзіла бабуля, бо ён папракнуў яе:

— Даруйце, Чамярына Янаўна, але хіба я вінаваты, што людзі аблажылі мяне з усіх бакоў: вынюхваюць, вывіжоўваюць. Хутка знішчаць. Мы размаўляем з вамі, а бяда побач. Ніводзін мой брат не дажыў да старасці. I хаваемся, і галавы не высоўваем, як вы кажаце, а знаходзяць… Усё пах пракляты. Не ад страху ён, мы нараджаемся з ім. Не крыўдуйце, але рэдка ў якой зёлкі гэтулькі атруты, як у вас. Нябось не адну жывую душу загубілі.

Я стаіўся, як нежывы. Няўжо такое можа быць? Няўжо Чамярына Янаўна — трава чамярыца, а малады чалавек — вясёлка, смуродны грыб?

— Хе-хе-хе, — кашлянула Чамярына Янаўна, — кажаш, я душагубка… А ці ведаеш ты, смаркач, што тыя душы гінуць не па маёй віне? Быццам і разумныя людзі, маімі лістамі перакладаюць адзежу, каб моль не патачыла, жывёлу ад матыліц лечаць… а самі меры не ведаюць. Настояць на гарэлцы каранёў, лістоў і жлукцяць шклянкамі… Трэба па чуць-чуць, па лыжачцы піць. Тады ўратую я ад самай страшнай немачы… Куды тым зверабою-святаянніку ці душыцы-мацярдушцы!..