Василий Ширко: Дзед Манюкін і ўнукі

З'еў і лапай махае, каб за ім ішоў. Здзівіўся я, але пайшоў. Хочаш не хочаш, а трэба падпарадкавацца. Не нарадзіўся яшчэ той чалавек, які голымі рукамі мядзведзя падужае. Ідзём мы, гэта. Падводзіць мяне ён да высачэннай хвойкі.

Сам стаў на заднія лапы, дзярэ кару і на мяне аглядаецца, затым ухапіў за рукаў і цягне далей. Спыніўся ля вялікага валуна. Ходзіць вакол каменя, нібы танцуе. Паскакаў так, паскакаў, пакланіўся яшчэ раз і ў лес паджгаў.

Хадзіў я ля таго дрэва, прыглядаўся да каменя, так і не зразумеў, што хацеў сказаць мядзведзь. Добра, што не з'еў, цэлай скуру пакінуў. Такіх хвоек і камянёў тут мора. Махнуў я рукой і яшчэ мацней на работу налёг. Як завінуся, з раніцы да вечара ару. Каб конь не прыставаў, здэцца б, і ноччу працаваў.

Два гады мяне тое поле карміла, і бабулю, і твайго бацьку, Гараська. А на трэці год надарылася страшная засуха. Усё завяла, засохла, абмялелі рэчкі, крыніцы пад зямлю схаваліся. Каб неяк пракарміцца, прадалі каня, і карову, і нават хату пад заклад… Ненадоўга, бачу, хопіць. Вырашыў, з такімі ж бедакамі, як і я, у чумакі падацца. Чумакі тады з цяжкімі клункамі ішлі на чужыну, мянялі рэчы на збожжа. Куплялі, перакуплялі. Калі шанцавала, можна было вярнуцца дадому з капейкай.

Плылі мы на плытах, пехатою ішлі… Ад вёскі да вёскі, ад хаты да хаты. Папрасіліся раз пераначаваць на адным багатым хутары. Гаспадар пусціў нас. Мы падаставалі з торбаў хлеб, гаспадыня паставіла на стол малако і капусту. Бачу я, сядзіць на печы сівы дзядок, увесь у маршчынах глыбокіх, вочы слязяцца. Узяў я акраец хлеба — занёс старому. Глянуў на мяне дзед, хітнуў галавой і кажа ціха:

— Як паснуць усе, прыходзь на печ. Мне сказаць табе нешта трэба…

«Можа, дзед з розуму звіхнуўся, — падумаў я, — здзяцінеў ад старасці… Чаго я пайду да яго ноччу?..»

Палеглі ўсе, дзе гаспадыня паслала. Прылёг і я. Ляжу, а сон не ідзе. Хлопцы даўно храпака задаюць, а я ўсё думаю, ісці ці не ісці.

— Ты не спіш, чумак? — чую голас старога з печы.

— Не сплю, — кажу.

— Ідзі да мяне, — кліча стары.

Давялося лезці на печ. Дзед пасунуўся, даючы месца.

— Ты не пазнаў мяне, сынок? — пытае.

— Не, — кажу, — не пазнаў.

— А ці помніш таго мядзведзя, што ў будан да цябе прыходзіў?

Здрыгануўся я. «Адкуль дзед ведае пра мядзведзя, здэцца ж, нікому не расказваў, не хацеў палохаць…»

— Дык ці помніш? — перапытаў дзед. — Ты яго яшчэ салам з хлебам пачаставаў.

— Чаму ж не помню, — кажу, — добра помню… Ён мяне яшчэ вакол хвойкі вадзіў, камень паказваў…

— I што ты зрабіў з той хвойкай і каменем?

— Нічога не зрабіў, — кажу, — там такіх хвоек і камянёў хоць гаць гаці.

— Ну і дурны ж ты, — усміхнуўся дзядок, — то ж шчасце тваё. Зрэж тую хвойку, усё да сучка і апошняй іголачкі забяры. У цябе ніколі пчолы не звядуцца. Пакладзеш трэсачку ці іголачку ў пусты вулей, і адразу туды рой прыляціць. I калі дасі ты з той хвойкі каму-небудзь хоць карынку, то і ён не будзе ведаць, дзе мёд дзяваць. А пад валуном тым — гаршчок золата. Вазьмі яго, хату новую пабудуй, даўгі заплаці… I хопіць табе па свеце бадзяцца, спяшайся дадому, жонка твая і дзеці галадаюць. Можаш спазніцца.

— Хто ты такі, дзядуля? Як магу я табе аддзячыць?

— Ты мне ўжо аддзячыў. Я той самы мядзведзь, якога ты ад галоднай смерці ўратаваў. Чарнакніжнік адзін зачараваў мяне, ператварыў у мядзведзя. Сказаў, што я толькі тады стану чалавекам, калі пражыву ў лесе трыццаць тры дні. Я і жыў, карэньчыкамі харчаваўся, травой… А што вясной знойдзеш? Ні ягад, ні грыбоў. Мурашнікі я не бурыў, жывога не чапаў. Каб не ты — памёр бы я мядзведзем… А так прыму смерць чалавекам… Дзякуй табе.

Развіталіся мы, і я адразу ж, не чакаючы раніцы, дадому заспяшаўся. Трэція суткі ў бабулі і дзяцей макавага зярнятка не было ў роце. Пакарміў я іх і суседзяў, а сам да балота падаўся. Адшукаў тую сасну і камень. Знайшоў грошы, спілаваў і перанёс дахаты дрэва. «Навошта мне аднаму такое багацце, — думаю, — трэба з людзьмі падзяліцца». Раздаў золата: няхай будуюцца людзі. Хвойку тую на ўсіх раздзяліў: кожнаму па трэсачцы ці па іголачцы дасталося. I з тых часоў растуць у нас высокія, светлыя дамы, не зводзяцца ў добрых людзей пчолы, а зямля родзіць, як чароўная.

Жылі-былі два мужыкі. Адзін багаты, а другі бедны. Усё ў багатага было: і коні сытыя, і вепрукі — кожны з добрае цяля, а курэй, гусей, індыкаў не злічыць. Пасее бедны мужык пшаніцу, ледзь на насенне збярэ. Пасее багаты — поўныя засекі насыпле. I здэцца ж, загоны побач, а няма шчасця бедняку. Праўду людзі кажуць: багатаму чорт дзяцей калыша. Грошай цэлы куфэрак назбіраў, не ведае, куды дзяваць. Думаў, маракаваў і наважыўся яшчэ зямлі прыкупіць.