Артур Конан Дойл - Знак чатырох

– Няма нічога прасцейшага, – адказаў Холмс, смеючыся з майго здзіўлення. – Чаго тут яшчэ тлумачыць. Але гэты прыклад дапамагае размежаваць уменне назіраць і ўменне рабіць высновы. Першае падказала мне, што да вашых чаравікаў наліпла трошкі чырванаватай зямлі. А ля самай пошты на Ўігмар-стрыт акурат знялі ходнік. Там усё разрытае, і калі хочаш трапіць да будынка, абысці перашкоду немагчыма. Зямлі такога колеру няма, калі я не памыляюся, нідзе ў суседніх раёнах. Вось вам і назіранне. Засталіся высновы.

– І як жа вы зрабілі выснову пра тэлеграму?

– Сёння я ўвесь ранак праседзеў з вамі ў адным пакоі, а таму, безумоўна, ведаў, што ніякіх лістоў вы не пісалі. Таксама я заўважыў у адчыненай шуфлядзе вашага стала цэлы аркуш марак і тоўсты пачак паштовак. Значыць, адзінай мэтай вашага паходу на пошту магла быць тэлеграма. Выключыце ўсё, чаго не магло быць, – і вось вам правільны адказ.

– Вашая праўда, – сказаў я, трохі падумаўшы. – Але як самі вы толькі што сказалі, нічога прасцейшага быць не магло. Не палічыце за нахабства, але мне хочацца выпрабаваць вашыя ўменні больш сур’ёзна.

– Буду толькі рады, – адказаў ён, – бо гэта выратуе мяне ад чарговай порцыі какаіну. Я ахвотна займуся любой праблемай, якую вы мне прапануеце.

– Калісьці вы казалі, што, карыстаючыся штодня той ці іншай рэччу, чалавек абавязкова пакідае на ёй сляды сваёй індывідуальнасці, якія трэніраваны назіральнік можа расчытаць. Вось вам гадзіннік, якім я пачаў карыстацца не так даўно. Ці не зробіце ласку расказаць мне пра характар і звычкі яго папярэдняга ўладальніка?

Я перадаў Холмсу гадзіннік, радуючыся ў душы, што ён не зможа, як мне здавалася, прайсці гэтае выпрабаванне. Гэта паслужыць яму добрым урокам і прымусіць адмовіцца ад катэгарычнага тону, якім ён часам да мяне звяртаецца. Ён узважыў гадзіннік у руцэ, уважліва агледзеў цыферблат, потым адчыніў вечка і вывучыў механізм спачатку няўзброеным вокам, затым з дапамогай моцнай пукатай лупы. Калі ён урэшце зашчоўкнуў вечка і з панылым тварам вярнуў мне гадзіннік, я ледзь змог стрымаць усмешку.

– Слядоў амаль не захавалася, – адзначыў ён. – Гадзіннік нядаўна чысцілі, а таму я пазбаўлены самай відавочнай інфармацыі.

– Маеце рацыю, – пацвердзіў я. – Яго пачысцілі да таго, як ён трапіў да мяне.

У думках я абвінаваціў сябра ў тым, што ён так бездапаможна і непераканаўча спрабуе апраўдаць сваю паразу. Чаго ён, цікава, чакаў ад нячышчанага гадзінніка?

– Але гэтая прыкрая акалічнасць не перашкодзіла мне ўсё ж зрабіць нейкія высновы, – сказаў Холмс, летуценна і безуважна гледзячы ў столь. – Я, безумоўна, магу памыляцца, але мне здаецца, што гадзіннік належаў вашаму старэйшаму брату, які атрымаў яго ад бацькі.

– І пра гэта вам, канечне ж, паведамілі ініцыялы «Х. Ў.» на вечку.

– Усё правільна. «Ў» адносіцца да вашага прозвішча. Гадзіннік зроблены гадоў пяцьдзясят таму, прыкладна столькі ж гадоў і гравіроўцы з ініцыяламі, а значыць, яе зрабілі для чалавека старэйшага пакалення. Ювелірныя вырабы звычайна пераходзяць да старэйшага сына, і цалкам магчыма, што вашага брата назвалі ў гонар бацькі. Калі памяць мне не здраджвае, ваш бацька памёр шмат гадоў таму. Такім чынам, гадзіннікам валодаў ваш старэйшы брат.

– Пакуль усё правільна, – пагадзіўся я. – Што-небудзь яшчэ?

– Ён быў неахайным чалавекам – так, вельмі неахайным і няўважлівым. У яго былі добрыя магчымасці, але ён упусціў свой шанец, доўгі час жыў у нястачы, якая зрэдку змянялася кароткімі перыядамі росквіту, і ўрэшце запіў і памёр. Вось і ўсё, што мне ўдалося высветліць.

Я ўскочыў і, кульгаючы, пачаў раздражнёна хадзіць па пакоі. Словы сябра моцна мяне зачапілі.

– Як гэта непрыстойна з вашага боку, Холмс! – усклікнуў я. – Не думаў, што вы апусціцеся да такога! Вы дазналіся дзесьці пра майго няшчаснага брата, а цяпер робіце выгляд, нібыта атрымалі гэтыя звесткі такім вось неверагодным чынам. Вы думаеце, я паверу, што ўсё гэта вы расчыталі па яго старым гадзінніку?! Гэта проста непрыгожа і, шчыра кажучы, патыхае махлярствам!

– Мой дарагі доктар, – мякка перапыніў мяне Холмс, – шчыра прашу прабачэння. Гледзячы на гэтую справу як на абстрактную праблему, я зусім забыў, як балюча яна можа закранаць вас прыватна. Аднак даю слова, што да сённяшняга дня я пра вашага брата нічога не ведаў.

– Але адкуль тады, дзеля ўсяго святога, вы пра гэта дазналіся? Вашыя высновы абсалютна правільныя, да самых дробязяў.

– О, значыць, мне пашанцавала. Я мог прапанаваць толькі некалькі дапушчэнняў і не чакаў, што ўсе яны акажуцца правільнымі.